биреп йөрөйҙәр. Мәҫәлән: Шул ике арала килеп тә еткән. Мин иҫемә төшкәс тә, уныц исемен яҙып куйҙым. Барып еткәс тә, хат яҙырмын.
2. Шулай ук был киҫәксәлер кайһы бер осрактара шарт кы лымы аҙағында килеп, каршылык, кирелек мәгәнә оттеноктарын да биреп килә алалар. Мәҫәлән: ямғыр яуһа ла, юлда туҙан баҫылманы. Ҡояш бакһа ла, көн йылынманы.
3. Тағы ла һирәк булһа ла был киҫәксәләр кайһы бер осрактарҙа икеләнеү оттеногын да биреп киләләр. Мәҫәлән: Ихтимал, киләсәктә ул хатты 'һиңә укытырмын да.
4. Был киҫәксәләр, әгәр ҙә исем, сифат, алмаш һәм хәбәр ҡылым дарынан торған һөйләмдең тиң киҫәктәре араһында килеп, улар ара һындағы бәйләнеште үтәпһләр, улар был сакта теркәүестәр функция һында ла кулланылалар. Урыны менән был киҫәксәләр хатта кушма һөйләмдәр төҙөлөшөндәге бәйләнештәрҙе лә үтәп килә алалар. Мәҫәлән: Ҡайын да, имән дә, юкә лә, карағай шулай ук шыршыла — беҙҙең урман ағастары. Хат яҙылды ла, адресатына ебәрелде. Мин бөгөнгө газетаны ла уҡый алманым. Мин дә, һин дә бер факультеттә укыйбыҙ дабаһа. Өлгөр кеше лә инде, /гнс йыбанмай күҙ асып — яу? йомғансы күпме әште эшләп тә өлгөргән. Шул ике арала килеп тә еткән. Шағир үҙенең һуңғы поэмаһын яҙып та тамамлаған.
III. Раҫлау-көсәйтеү киҫәксәләре Раҫлау-көсәйтеү киҫәксәләре дабаһа, дәбәһә, табаһа, тәбәһә, ҙабаһа, ҙәбәһә; даһа, Әа/гә, таһа, тз/гз, ?а/га, ҙәһә, лаһа, лз/гә.
Дабаһа киҫәксәһе үҙе кушма к и ҫ ә к с ә булып, -баһа, -бэ/гз элементенә -да, -Әз һәм башка шул киҫәксәнең варианттары килеп кушылыуы ме нән барлыкка килгәндәр.
Был киҫәксәләр телмәрҙә һөйлеүсенең берәй факттың, күренештең, вакиғаның йәки хәлдең булыу-булмауын раҫлауын йәки көсәйтеүен аң латырға ярҙам итеп киләләр. Конкрет әйткәндә: был киҫәксәлер үҙҙәре эйәреп килгән үҙаллы һүҙҙәрҙең мәгәнәләренә раҫлау, көсәйтеү отте- ноктары биреп йөрөйҙәр. Мәҫәлән: Был йәшеллеккә төрөнгән киң.майҙан урман түгел, бик ҙур бакса икән дәбәһә. Әминә, һуң мин һине танымай ҙа торам даһа. Ә һин, бер лә һөйләменең дәһә.
Был миҫалдарҙа килтерелгән дәбәһә, ләбәһә, да/га, дәһә киҫәксәләре дөйөм алғанда, анализдән күренеүенсә, дүртеһе лә ниндәй булһа ла факт, күренеш йәки хәлдең булыуын раҫлау, дөрөҫләү сағылышын һөйләмдә тулырак, көслөрәк кәүҙәләндереү өсөн кулланылыуҙары асык аңлашыла.
Был киҫәксәләрҙең тулы формаһы ла ниндәй булһа ла бер факт тың, хәлдең, күренештең йәки вакиғаның булыуы йә булмауы хакында раҫлауҙы, дөрөҫләүҙе, көсәйтеүҙе сағылдырып киләләр. Мәҫәлән: Мин бөтә даланы елдереп йөрөп сыктым дабаһа. Һиңә ни булды, бөтөнләй төҫтәрең каскан дабаһа. Ниндәй алыҫ ерҙәр күренә икән дәбәһә бынан, калай киң икән дәһә беҙҙең Ҡыйҙаш буйҙары. Эйе, лабаһа, корҙаш. (Һуңғы өс миҫал М. Кәримдең «Яңғыҙ кайын» пьесаһынан алынды).
Йыйып кына әйткәндә, был киҫәксәләр һөйләмдәге ниндәй булһа ла факт, хәл һәм күренешкә бәйлекле булған мәғәнеләрҙе раҫлауға, көсәйтеүгә яраклашып һәм шул ук факт, хәл, күренеште мөмкин тик лем тулырак кәүҙәләндерергә булышкандар (ярҙам иткәндәр).
Бит (русса сведь’) рус теленән беҙҙең телгә раҫлау-көсәйтеү киҫәк сәһе булып килеп ингән. Был киҫәксә лә әлә генә килтереп үтелгән даһа, дабаһа киҫәксәләре кеүек үк раҫлау-көсәйтеү мәғәнә оттенокта рын биреп киләләр. Мәҫәлән: Әсә кеүек һөйөклө кешенең хәтерен кал дырып булмаясак бит инде. Ә был бит тик төш кенә ләбаһа. Атайың 78
2. Шулай ук был киҫәксәлер кайһы бер осрактара шарт кы лымы аҙағында килеп, каршылык, кирелек мәгәнә оттеноктарын да биреп килә алалар. Мәҫәлән: ямғыр яуһа ла, юлда туҙан баҫылманы. Ҡояш бакһа ла, көн йылынманы.
3. Тағы ла һирәк булһа ла был киҫәксәләр кайһы бер осрактарҙа икеләнеү оттеногын да биреп киләләр. Мәҫәлән: Ихтимал, киләсәктә ул хатты 'һиңә укытырмын да.
4. Был киҫәксәләр, әгәр ҙә исем, сифат, алмаш һәм хәбәр ҡылым дарынан торған һөйләмдең тиң киҫәктәре араһында килеп, улар ара һындағы бәйләнеште үтәпһләр, улар был сакта теркәүестәр функция һында ла кулланылалар. Урыны менән был киҫәксәләр хатта кушма һөйләмдәр төҙөлөшөндәге бәйләнештәрҙе лә үтәп килә алалар. Мәҫәлән: Ҡайын да, имән дә, юкә лә, карағай шулай ук шыршыла — беҙҙең урман ағастары. Хат яҙылды ла, адресатына ебәрелде. Мин бөгөнгө газетаны ла уҡый алманым. Мин дә, һин дә бер факультеттә укыйбыҙ дабаһа. Өлгөр кеше лә инде, /гнс йыбанмай күҙ асып — яу? йомғансы күпме әште эшләп тә өлгөргән. Шул ике арала килеп тә еткән. Шағир үҙенең һуңғы поэмаһын яҙып та тамамлаған.
III. Раҫлау-көсәйтеү киҫәксәләре Раҫлау-көсәйтеү киҫәксәләре дабаһа, дәбәһә, табаһа, тәбәһә, ҙабаһа, ҙәбәһә; даһа, Әа/гә, таһа, тз/гз, ?а/га, ҙәһә, лаһа, лз/гә.
Дабаһа киҫәксәһе үҙе кушма к и ҫ ә к с ә булып, -баһа, -бэ/гз элементенә -да, -Әз һәм башка шул киҫәксәнең варианттары килеп кушылыуы ме нән барлыкка килгәндәр.
Был киҫәксәләр телмәрҙә һөйлеүсенең берәй факттың, күренештең, вакиғаның йәки хәлдең булыу-булмауын раҫлауын йәки көсәйтеүен аң латырға ярҙам итеп киләләр. Конкрет әйткәндә: был киҫәксәлер үҙҙәре эйәреп килгән үҙаллы һүҙҙәрҙең мәгәнәләренә раҫлау, көсәйтеү отте- ноктары биреп йөрөйҙәр. Мәҫәлән: Был йәшеллеккә төрөнгән киң.майҙан урман түгел, бик ҙур бакса икән дәбәһә. Әминә, һуң мин һине танымай ҙа торам даһа. Ә һин, бер лә һөйләменең дәһә.
Был миҫалдарҙа килтерелгән дәбәһә, ләбәһә, да/га, дәһә киҫәксәләре дөйөм алғанда, анализдән күренеүенсә, дүртеһе лә ниндәй булһа ла факт, күренеш йәки хәлдең булыуын раҫлау, дөрөҫләү сағылышын һөйләмдә тулырак, көслөрәк кәүҙәләндереү өсөн кулланылыуҙары асык аңлашыла.
Был киҫәксәләрҙең тулы формаһы ла ниндәй булһа ла бер факт тың, хәлдең, күренештең йәки вакиғаның булыуы йә булмауы хакында раҫлауҙы, дөрөҫләүҙе, көсәйтеүҙе сағылдырып киләләр. Мәҫәлән: Мин бөтә даланы елдереп йөрөп сыктым дабаһа. Һиңә ни булды, бөтөнләй төҫтәрең каскан дабаһа. Ниндәй алыҫ ерҙәр күренә икән дәбәһә бынан, калай киң икән дәһә беҙҙең Ҡыйҙаш буйҙары. Эйе, лабаһа, корҙаш. (Һуңғы өс миҫал М. Кәримдең «Яңғыҙ кайын» пьесаһынан алынды).
Йыйып кына әйткәндә, был киҫәксәләр һөйләмдәге ниндәй булһа ла факт, хәл һәм күренешкә бәйлекле булған мәғәнеләрҙе раҫлауға, көсәйтеүгә яраклашып һәм шул ук факт, хәл, күренеште мөмкин тик лем тулырак кәүҙәләндерергә булышкандар (ярҙам иткәндәр).
Бит (русса сведь’) рус теленән беҙҙең телгә раҫлау-көсәйтеү киҫәк сәһе булып килеп ингән. Был киҫәксә лә әлә генә килтереп үтелгән даһа, дабаһа киҫәксәләре кеүек үк раҫлау-көсәйтеү мәғәнә оттенокта рын биреп киләләр. Мәҫәлән: Әсә кеүек һөйөклө кешенең хәтерен кал дырып булмаясак бит инде. Ә был бит тик төш кенә ләбаһа. Атайың 78
