Был һөйләмдә лә әҙәпһеҙлек тураһында һөйләүсе тарафынан һо рау куйылған булһа ла, һөйләүсе ысындан да бер үк вакытта бындай хәлдең «әҙәпһеҙлек» икәнен һорау аркыры үҙе раҫлап бирә.
Корау киҫәксәләре һүҙ бәйләнеш йәки һөйләмдә үҙҙәренең төп хеҙ мәте булған һорау мәғәнә сағылыштарын юғалтып, уның урынына тың лаусының иғтибарын ылыктырыу мәғәнәһен аңлатып килергә лә мөм кин. Мәҫәлән: Беләһеңме, мин бөгөн бик кыҙык бер хәлгә осраным.
Күрәһеңме, үлар ниндәй к ө с л ө машинаға атланып алғандар ҙа, ғү мергә һөрөлмәй яткан сиҙәмдең кыртышын нисек актаралар?
Ышанаһыңмы, дуфай, мин һиңә кыҙыклы һәм мажаралы бер вакиға тураһында һөйләйем.
Уйынмы ни һиңә, Волга тиклем Волганы ауыҙлыкла әле, күпме көс, күпме техника кәрәк.
Тағы ла рус теленән беҙҙең телгә һорау киҫәксәһе булып килеп ингән ә кайһы бер осрактарҙа һөйләүсенең теләген белдереү үрынында ла кулланыла. Мәҫәлән, ярым һорау интонацияһы менән кемгә булһа ла, кабатлап мөрәжәғәт иткәндә, ә киҫәксәһе биргән мәғәнәһендә һо рауға карағанда теләк оттеногы өҫтөнлөк итә. Миҫал: д сәй, ә әсәй, һеҙ ни эшләйһегеҙ әле унда?
Шулай ук риторик һорау урынында килгән ә киҫәксәһе өҫтәлмә рәүештә эмоциональ мәғәнә оттеноктары ла биреп килергә мөмкин. Мәҫәлән: Ах, һин — өтөк, ни эшләнең, ниңә телеңде йоттоң, ә? Ҡара һин уны, шырғыяны, нисек кылансыклана бит, ә?!
Урыны менән һорау киҫәксәләре көсәйтеү һәм тиҙлек оттенокта- рын да биреп килергә мөмкин. Мәҫәлән: Был карт үҙ ғүмерендә күпме күргән, күпме ер йөрөгән?
Мәскәүемдән Берлингәсә еттем мин — Аҙмы юлды түштә шыуышып үттем мин.
Күпме кором һәм туҙанға батманым, Ә намыҫты тап тейеүҙән һакланым.
(М. Кәрим) - Был миҫалдарҙа килтерелгән аҙмы, күпме тигән һүҙҙәргә кушылып килгән -мы, -ме һорау киҫәксәләре аҙ, күп тигән һүҙҙәрҙең мәғәнәлә ренә һорау оттеногы биреп килмәйҙәр, тик ошо һүҙҙәрҙең төп мәғәнә ләрен көсәйтергә генә ярҙам итәләр.
Урыны менән һорау киҫәксәләре тиҙлек мәғәнә сағылыштарын да биреп киләләр. Мәҫәлән: Мине күрҙеме, каса, кайтканды белдеме, юк була.
Был ике миҫалдағы күрҙеме һәм белдеме һүҙҙәрендәге -ме һорау ки ҫәксәләре лә, был һуҙҙәрҙең мәғәнәләренә һорау оттеногын бирмәй, был кылымдар аңлаткан эштәрҙең капыл һәм үтә тиҙ башкарылыуын көсәйтеп • кенә килгәндәр.
II. Йыйыу һәм каршы куйыу киҫәксәләре Йыйыу һәм каршы куйыу киҫәксәләре: -да, -дә; -та, -тә; -ҙа, -ҙә; -ла, -лә.
Башкорт телендә был киҫәксәләр үҙҙәренең һөйләмдә килгән урыны һәм ниндәй һүҙҙәргә эйәреп килеүҙәренә карап күп кенә төрлө мәғәнә оттеноктары биреп, урыны менән төрлө функцияларҙы ла үтәп килә ләр: 1. Был киҫәксәләр хәл кылымдың беренсе һәм икенсе формаһы (1. -п, -ып, -еп, -оп, -әп һәм, 2. -ғас, -гәс, -кас, ~кәс) ялғауҙары менән яһалған хәл кылымдар аҙағында килһәләр, күберәк тиҙлек оттеногын 77
Корау киҫәксәләре һүҙ бәйләнеш йәки һөйләмдә үҙҙәренең төп хеҙ мәте булған һорау мәғәнә сағылыштарын юғалтып, уның урынына тың лаусының иғтибарын ылыктырыу мәғәнәһен аңлатып килергә лә мөм кин. Мәҫәлән: Беләһеңме, мин бөгөн бик кыҙык бер хәлгә осраным.
Күрәһеңме, үлар ниндәй к ө с л ө машинаға атланып алғандар ҙа, ғү мергә һөрөлмәй яткан сиҙәмдең кыртышын нисек актаралар?
Ышанаһыңмы, дуфай, мин һиңә кыҙыклы һәм мажаралы бер вакиға тураһында һөйләйем.
Уйынмы ни һиңә, Волга тиклем Волганы ауыҙлыкла әле, күпме көс, күпме техника кәрәк.
Тағы ла рус теленән беҙҙең телгә һорау киҫәксәһе булып килеп ингән ә кайһы бер осрактарҙа һөйләүсенең теләген белдереү үрынында ла кулланыла. Мәҫәлән, ярым һорау интонацияһы менән кемгә булһа ла, кабатлап мөрәжәғәт иткәндә, ә киҫәксәһе биргән мәғәнәһендә һо рауға карағанда теләк оттеногы өҫтөнлөк итә. Миҫал: д сәй, ә әсәй, һеҙ ни эшләйһегеҙ әле унда?
Шулай ук риторик һорау урынында килгән ә киҫәксәһе өҫтәлмә рәүештә эмоциональ мәғәнә оттеноктары ла биреп килергә мөмкин. Мәҫәлән: Ах, һин — өтөк, ни эшләнең, ниңә телеңде йоттоң, ә? Ҡара һин уны, шырғыяны, нисек кылансыклана бит, ә?!
Урыны менән һорау киҫәксәләре көсәйтеү һәм тиҙлек оттенокта- рын да биреп килергә мөмкин. Мәҫәлән: Был карт үҙ ғүмерендә күпме күргән, күпме ер йөрөгән?
Мәскәүемдән Берлингәсә еттем мин — Аҙмы юлды түштә шыуышып үттем мин.
Күпме кором һәм туҙанға батманым, Ә намыҫты тап тейеүҙән һакланым.
(М. Кәрим) - Был миҫалдарҙа килтерелгән аҙмы, күпме тигән һүҙҙәргә кушылып килгән -мы, -ме һорау киҫәксәләре аҙ, күп тигән һүҙҙәрҙең мәғәнәлә ренә һорау оттеногы биреп килмәйҙәр, тик ошо һүҙҙәрҙең төп мәғәнә ләрен көсәйтергә генә ярҙам итәләр.
Урыны менән һорау киҫәксәләре тиҙлек мәғәнә сағылыштарын да биреп киләләр. Мәҫәлән: Мине күрҙеме, каса, кайтканды белдеме, юк була.
Был ике миҫалдағы күрҙеме һәм белдеме һүҙҙәрендәге -ме һорау ки ҫәксәләре лә, был һуҙҙәрҙең мәғәнәләренә һорау оттеногын бирмәй, был кылымдар аңлаткан эштәрҙең капыл һәм үтә тиҙ башкарылыуын көсәйтеп • кенә килгәндәр.
II. Йыйыу һәм каршы куйыу киҫәксәләре Йыйыу һәм каршы куйыу киҫәксәләре: -да, -дә; -та, -тә; -ҙа, -ҙә; -ла, -лә.
Башкорт телендә был киҫәксәләр үҙҙәренең һөйләмдә килгән урыны һәм ниндәй һүҙҙәргә эйәреп килеүҙәренә карап күп кенә төрлө мәғәнә оттеноктары биреп, урыны менән төрлө функцияларҙы ла үтәп килә ләр: 1. Был киҫәксәләр хәл кылымдың беренсе һәм икенсе формаһы (1. -п, -ып, -еп, -оп, -әп һәм, 2. -ғас, -гәс, -кас, ~кәс) ялғауҙары менән яһалған хәл кылымдар аҙағында килһәләр, күберәк тиҙлек оттеногын 77
