Был формала килгәндә, һорау киҫәксәләре һораусының был һорал ған нәмә тураһында бер ни тиклем белеп тә, ошоно дөрөҫләтеү йәки барлау өсөн һоралғанлығын аңлатып йөрөйҙәр. Мәҫәлән, ул хатты у кынымы ни? телеграмма бирҙеләрме икән?
Шулай ук рус теленән беҙҙең телгә һорау киҫәксәһе булып ә ки леп ингән. Был ә киҫәксәһе күберәк составында һорау алмашы бул ған һөйләм эсендә килеп, ошо ук һөйләмде һорау һөйләменә әйләнде рергә ярҙам итә. Бындай вакытта ә киҫәксәһе һөйләмдең аҙағында ки- леүсән. Мәҫәлән, әле һин мицә ни тип әйттец, ә? Ҡ ара, кара, нәмә- килеп сыға бит, ә? (Б. Бикбай).
Әле килтерелгән миҫалдарға окшаш башкорт теленең үҙ һорау ки ҫәксәләре лә туранан-тура һорау һөйләмен яһарға ярҙам итә алалар. Мәҫәлән; ул экскурсиянан кайттымы? Марат быйыл да туристәр по ходына киттеме?
Бына ошо миҫалда килтерелгән ике һорау һөйләменең хәбәрҙәре аҙағынан кушылып килгән -мы һәм -ме һорау киҫексәләрен алып таш- лаһак, үл экскурсиянан кайта. Марат быйыл да туристәр походына китә тигән ике хәбәр һөйләме барлыкка килә. Шулай булғас, был ике хәбәр һөйләмдең һорау һөйләмдәренә әйләнеүҙәренең дә төп сәбәбе ошо ук һорау киҫәксәләре йоғонтоһонда барлыкка килеүҙәре килте релгән миҫалдарҙан асык күренеп торалар. Килтерелгән миҫалдарҙа шуныһы кыҙыклы: хәбәр һөйләмдәрҙе һорау һөйләменә әйләндереү өсөн һорау алмаштар һис катнашлык итмәй. Был ике хәбәр һөй ләм фәкәт һорау киҫәксәләре биргән һорау төшөнсәһе аркаһында ғына һорау һөйләмдәренә әйләнеп китәләр. Ләкин был күренештән сы ғып, һорау һөйләмдәре тик һорау киҫәксәләре ярҙамында ғына яһала лар икән тип уйларға ярамай. Сөнки һорау һөйләмдәр телдең башка саралары ярҙамында ла яһала алалар. Беҙ был урында дөйөм һорау һөйләмдәренең төҙөлөшөн асыклауҙы бурыс ител куймайбыҙ, ә һорау киҫәксәләренең ниндәй дәрәжәлә һорау һөйләмен яһарға йоғонто дһа- уын ғына миҫал менән күрһәтеп үтәбеҙ.
Ҡайһы бер һөйләмдәрҙә һорау киҫәксәләре һөйләмдә ни һорау ал машы һәм икән тигән модаль һуҙ менән бер рәттән килеп, һораусы ның һоралған нәмә тураһында бер аҙ мәғлүмәте булып та, ошо мәғлү мәтте тағы ла асыклау, дөрөҫләү һәм барлау теләге менән бирелгәнде аңлатып киләләр. Мәҫәлән: Шул үҙе бәхет түгелме ни? (Б. Бикбай) һ. б. Ул Мәскәү универси- тетендә укығанмы ни? Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында ул фронтта булғанмы икән?
Һорау киҫәксәләре башкорт телендәге һорау функцияларын үтәү менән бер рәттән, айырым осрактарҙа өҫтәлмә модаль һәм эмоциональ мәғәнә оттеноктарын да биреп йөрөй алалар. Бындай вакытта һорау киҫәксәләре һорау һәм логик баҫым төшкән һүҙҙәр менән бергә кулланы лалар, мәҫәлән: Дошмандар! Һуң улар канға һыуһап айырылышкан әле күптәнме? Һай, һеҙ, әфәнделәр — кунактар, оҙакмы йөрөнөгөҙ?
Һорау һейләмендә -мы, -ме, -мо, -мө һорау киҫәксәләре әгәр ҙә тү гел тигән юклыкты белдереүсе һүҙ һуңында килһә, ул вакытта, ғәҙәт тәге, риторик һорауҙы барлыкка килтерә. Был сакта берәй нәмә тура һында белергә теләп һорауға карағанда, шул һоралған факт тураһын дағы эмоциональ рәүештә раҫлау төшөнсәһе көслөрәк яңғырай. Мәҫәлән: һинең кеүек йәп-йәш кенә кешегә шулай һуңлап йөреү оят түгелме?
Был һөйләмдә һөйләүсе тарафынан оят булыу-булмау, формаль як тан карағанда, һорала, фекер бирелеше яғынан карағанда, йәш кеше өсөн хеҙмәткә һуңлауҙың «оят» икәненә баҫым яһап аңлатыла.
Улым, таңдан тороп шулай тауышланып, йырлап йөрөү, атайың картты борсоу һәм әҙәпһеҙлек түгелме?
76
Шулай ук рус теленән беҙҙең телгә һорау киҫәксәһе булып ә ки леп ингән. Был ә киҫәксәһе күберәк составында һорау алмашы бул ған һөйләм эсендә килеп, ошо ук һөйләмде һорау һөйләменә әйләнде рергә ярҙам итә. Бындай вакытта ә киҫәксәһе һөйләмдең аҙағында ки- леүсән. Мәҫәлән, әле һин мицә ни тип әйттец, ә? Ҡ ара, кара, нәмә- килеп сыға бит, ә? (Б. Бикбай).
Әле килтерелгән миҫалдарға окшаш башкорт теленең үҙ һорау ки ҫәксәләре лә туранан-тура һорау һөйләмен яһарға ярҙам итә алалар. Мәҫәлән; ул экскурсиянан кайттымы? Марат быйыл да туристәр по ходына киттеме?
Бына ошо миҫалда килтерелгән ике һорау һөйләменең хәбәрҙәре аҙағынан кушылып килгән -мы һәм -ме һорау киҫексәләрен алып таш- лаһак, үл экскурсиянан кайта. Марат быйыл да туристәр походына китә тигән ике хәбәр һөйләме барлыкка килә. Шулай булғас, был ике хәбәр һөйләмдең һорау һөйләмдәренә әйләнеүҙәренең дә төп сәбәбе ошо ук һорау киҫәксәләре йоғонтоһонда барлыкка килеүҙәре килте релгән миҫалдарҙан асык күренеп торалар. Килтерелгән миҫалдарҙа шуныһы кыҙыклы: хәбәр һөйләмдәрҙе һорау һөйләменә әйләндереү өсөн һорау алмаштар һис катнашлык итмәй. Был ике хәбәр һөй ләм фәкәт һорау киҫәксәләре биргән һорау төшөнсәһе аркаһында ғына һорау һөйләмдәренә әйләнеп китәләр. Ләкин был күренештән сы ғып, һорау һөйләмдәре тик һорау киҫәксәләре ярҙамында ғына яһала лар икән тип уйларға ярамай. Сөнки һорау һөйләмдәр телдең башка саралары ярҙамында ла яһала алалар. Беҙ был урында дөйөм һорау һөйләмдәренең төҙөлөшөн асыклауҙы бурыс ител куймайбыҙ, ә һорау киҫәксәләренең ниндәй дәрәжәлә һорау һөйләмен яһарға йоғонто дһа- уын ғына миҫал менән күрһәтеп үтәбеҙ.
Ҡайһы бер һөйләмдәрҙә һорау киҫәксәләре һөйләмдә ни һорау ал машы һәм икән тигән модаль һуҙ менән бер рәттән килеп, һораусы ның һоралған нәмә тураһында бер аҙ мәғлүмәте булып та, ошо мәғлү мәтте тағы ла асыклау, дөрөҫләү һәм барлау теләге менән бирелгәнде аңлатып киләләр. Мәҫәлән: Шул үҙе бәхет түгелме ни? (Б. Бикбай) һ. б. Ул Мәскәү универси- тетендә укығанмы ни? Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында ул фронтта булғанмы икән?
Һорау киҫәксәләре башкорт телендәге һорау функцияларын үтәү менән бер рәттән, айырым осрактарҙа өҫтәлмә модаль һәм эмоциональ мәғәнә оттеноктарын да биреп йөрөй алалар. Бындай вакытта һорау киҫәксәләре һорау һәм логик баҫым төшкән һүҙҙәр менән бергә кулланы лалар, мәҫәлән: Дошмандар! Һуң улар канға һыуһап айырылышкан әле күптәнме? Һай, һеҙ, әфәнделәр — кунактар, оҙакмы йөрөнөгөҙ?
Һорау һейләмендә -мы, -ме, -мо, -мө һорау киҫәксәләре әгәр ҙә тү гел тигән юклыкты белдереүсе һүҙ һуңында килһә, ул вакытта, ғәҙәт тәге, риторик һорауҙы барлыкка килтерә. Был сакта берәй нәмә тура һында белергә теләп һорауға карағанда, шул һоралған факт тураһын дағы эмоциональ рәүештә раҫлау төшөнсәһе көслөрәк яңғырай. Мәҫәлән: һинең кеүек йәп-йәш кенә кешегә шулай һуңлап йөреү оят түгелме?
Был һөйләмдә һөйләүсе тарафынан оят булыу-булмау, формаль як тан карағанда, һорала, фекер бирелеше яғынан карағанда, йәш кеше өсөн хеҙмәткә һуңлауҙың «оят» икәненә баҫым яһап аңлатыла.
Улым, таңдан тороп шулай тауышланып, йырлап йөрөү, атайың картты борсоу һәм әҙәпһеҙлек түгелме?
76
