Бындай киҫәксәләрҙең барлыкка килеү этимологик схемалары сама менән алғанда түбәндәгесә булырға мемкин: сифат > рәүеш ]> киҫәксә; исем > сифат > рәүеш ]> киҫәксә; хәл кылым > рәүеш > ки ҫ ә кс ә 4.
Башкорт телендә үҙҙәренең урын төҙөлөш һәм телдә үтәп йөрөгән хеҙмәттәре менән специаль киҫәксәләргә окшашырак тағы бер көсәйт кес киҫәксәләр төркөмө бар. Улар рәтенә үтә, бик, һәм башка шуның кеүек киҫәксәләр инә. Специаль киҫәксәләрҙән был ки ҫәксәләр үҙҙәренең диапазоны киңлек, сикләнмәгән һандағы сифат һүҙ ҙәргә эйәреп килә алыуҙары менән айырылалар. Шуның менән бергә был киҫәксәләр үҙҙәренең ярҙамсы һүҙгә әйләнеү процестәррн күҙәтеү мөмкинлеге биреү яғынан да айырым әһәмиәткә эйә булып торалар. Сөнки был киҫәксәләр үҙаллы һүҙҙәр категорияһынан ярҙамсы һүҙҙәр категорияһына күсеү процесен тамамлағандар тип әйтеп булмай әле. Башкорт телендәге башка ярҙамсы һүҙҙәр кеүек үк был киҫәксәләр ҙә касандыр тулы лексик мәғәнәле үҙаллы һүҙ булғандар. Ысындан да, ярҙамсы һүҙҙәрҙең күпселеге үҙаллы һүҙҙәр категориялары аркыры күп үҙгәрештәрҙе үтеп ярҙамсы һүҙҙәргә әйленгәндәр.
Фактик конкрет тел материалы булған, мәҫәлән, үтә тигән көсәй теүсе киҫәксәнең этимологик үҙгәрешенә күҙ һалһак та, әле генә әй телгән фекерҙең дөрөҫлөгөн иҫбатлай алырбыҙ. Тарихи яктан карағанда үтә киҫәксәһе элек хәл кылым формаһында йөрөп, үт тигән кылымдан яһалған булған. Хәҙерге вакытта шул кылымдан башкорт телендә үткер сифаты яһалған. Шул ук вакытта үт кылым булып та һаман кулланыла. Мәҫәлән, түргә үт (уҙ); был бәке бик үтә һ. б. Шул ук һүҙҙән үтә I) үтәләй || үтәнән-үтә тигән рәүеш, үтә || үтәләй — 'через’ тигән послелог барлыкка килгән (тәҙрә үтә караным). һөҙөмтә итеп шуны әйтергә мөмкин: тәүбашта кылым булған үтә, үт- үҙаллы һүҙ ҙән сифат, рәүеш категорияларын үтеп, хәҙерге вакытта бер яктан рәүеш менән, икенсе яктан послелог менән омоним үтә киҫәксәһе бар лыкка килгән5.
Башкорт телендәге киҫәксәләрҙең һәр бер төрөнә айырым айырым тукталып үтәйек.
I. Һорау киҫәксәләре һорау киҫәксәләре: -мы, -ме, -мо, -мө.
Был киҫәксәләр һәр бер һүз төркөмөнән булған үҙаллы һүҙгә ку шылып, шул һүҙгә һорау мәғәнәһен биреп киләләр. Улар үҙҙәре эйә реп килгән һүҙҙәргә аффикстәр һымак кушылып яҙылалар. Мәҫәлән, китапмы? ҡағыҙмы? таумы? ямғырмы? кегиеме? (исемдәргә кушылып килгәндәр); матурмы? акмы? зәңгәрме? йәшелме, бейекме? (сифаттарға кушылып килгәндәр); бишме? унмы? йөҙмө? мецме? (һандарға кушылып килгәндәр); минме? пинме? улмы? шулаймы? тегендәйме? (алмаштарға кушылып килгәндәр); эшләйме? укыймы? яҙамы? үҫкәнме? йөҙәме? (кы лымдарға кушылып килгәндәр); тиҙме? шөпме? бөгөпмө? былтырмы? һыбаймы? (рәүештәргә кушылып килгәндәр) һ. б.
Тағы ла һорау киҫәксәләре һорау алмашы ни йәки икән тигән модаль һуҙгә түбәндәгесә эйәреп тә килә: -мы ни, -ме ни, -мо ни, -мө ни; -мы икән, -ме икән, -мо икән, -мө икән.
4 Кара: «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков», ч. II, Морфология (под общей редакцией чл.-корр. АН СССР Н. К. Дмитриева). М., 1956, стр. 168.
5 Кара: «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков», ч. И, стр. 172—174.
75
Башкорт телендә үҙҙәренең урын төҙөлөш һәм телдә үтәп йөрөгән хеҙмәттәре менән специаль киҫәксәләргә окшашырак тағы бер көсәйт кес киҫәксәләр төркөмө бар. Улар рәтенә үтә, бик, һәм башка шуның кеүек киҫәксәләр инә. Специаль киҫәксәләрҙән был ки ҫәксәләр үҙҙәренең диапазоны киңлек, сикләнмәгән һандағы сифат һүҙ ҙәргә эйәреп килә алыуҙары менән айырылалар. Шуның менән бергә был киҫәксәләр үҙҙәренең ярҙамсы һүҙгә әйләнеү процестәррн күҙәтеү мөмкинлеге биреү яғынан да айырым әһәмиәткә эйә булып торалар. Сөнки был киҫәксәләр үҙаллы һүҙҙәр категорияһынан ярҙамсы һүҙҙәр категорияһына күсеү процесен тамамлағандар тип әйтеп булмай әле. Башкорт телендәге башка ярҙамсы һүҙҙәр кеүек үк был киҫәксәләр ҙә касандыр тулы лексик мәғәнәле үҙаллы һүҙ булғандар. Ысындан да, ярҙамсы һүҙҙәрҙең күпселеге үҙаллы һүҙҙәр категориялары аркыры күп үҙгәрештәрҙе үтеп ярҙамсы һүҙҙәргә әйленгәндәр.
Фактик конкрет тел материалы булған, мәҫәлән, үтә тигән көсәй теүсе киҫәксәнең этимологик үҙгәрешенә күҙ һалһак та, әле генә әй телгән фекерҙең дөрөҫлөгөн иҫбатлай алырбыҙ. Тарихи яктан карағанда үтә киҫәксәһе элек хәл кылым формаһында йөрөп, үт тигән кылымдан яһалған булған. Хәҙерге вакытта шул кылымдан башкорт телендә үткер сифаты яһалған. Шул ук вакытта үт кылым булып та һаман кулланыла. Мәҫәлән, түргә үт (уҙ); был бәке бик үтә һ. б. Шул ук һүҙҙән үтә I) үтәләй || үтәнән-үтә тигән рәүеш, үтә || үтәләй — 'через’ тигән послелог барлыкка килгән (тәҙрә үтә караным). һөҙөмтә итеп шуны әйтергә мөмкин: тәүбашта кылым булған үтә, үт- үҙаллы һүҙ ҙән сифат, рәүеш категорияларын үтеп, хәҙерге вакытта бер яктан рәүеш менән, икенсе яктан послелог менән омоним үтә киҫәксәһе бар лыкка килгән5.
Башкорт телендәге киҫәксәләрҙең һәр бер төрөнә айырым айырым тукталып үтәйек.
I. Һорау киҫәксәләре һорау киҫәксәләре: -мы, -ме, -мо, -мө.
Был киҫәксәләр һәр бер һүз төркөмөнән булған үҙаллы һүҙгә ку шылып, шул һүҙгә һорау мәғәнәһен биреп киләләр. Улар үҙҙәре эйә реп килгән һүҙҙәргә аффикстәр һымак кушылып яҙылалар. Мәҫәлән, китапмы? ҡағыҙмы? таумы? ямғырмы? кегиеме? (исемдәргә кушылып килгәндәр); матурмы? акмы? зәңгәрме? йәшелме, бейекме? (сифаттарға кушылып килгәндәр); бишме? унмы? йөҙмө? мецме? (һандарға кушылып килгәндәр); минме? пинме? улмы? шулаймы? тегендәйме? (алмаштарға кушылып килгәндәр); эшләйме? укыймы? яҙамы? үҫкәнме? йөҙәме? (кы лымдарға кушылып килгәндәр); тиҙме? шөпме? бөгөпмө? былтырмы? һыбаймы? (рәүештәргә кушылып килгәндәр) һ. б.
Тағы ла һорау киҫәксәләре һорау алмашы ни йәки икән тигән модаль һуҙгә түбәндәгесә эйәреп тә килә: -мы ни, -ме ни, -мо ни, -мө ни; -мы икән, -ме икән, -мо икән, -мө икән.
4 Кара: «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков», ч. II, Морфология (под общей редакцией чл.-корр. АН СССР Н. К. Дмитриева). М., 1956, стр. 168.
5 Кара: «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков», ч. И, стр. 172—174.
75
