I. Үҙаллы һүҙҙәр аҙағында килеүсе киҫәксәләр Быуа түбәндәге киҫәксәләр инә: -мы, -ме, -мо, -мө; -да, -дэ, -та, -тэ, -ҙа, -ҙә, -ла, -лә; дабаһа, дәбәһә, табаһа, тәбәһэ, ҙабаһа, ҙэбэһә, лабаһа, ләбәһә; даһа, дәһә, таһа, тәһә, ҙаһа, ҙәһә, лаһа, ләһә; кына, кенә, ғына, генә; ук, үк; -тыр, -тер, -дыр, -дер, -ҙыр, -ҙер, -лыр, -лер; -сы, -се, -со, -сө һ. б.
Миҫалдар: Морат мәктәптән кайттымы? Колхоз радио-узеле төҙөлдөмө? Аш тоҙломо?
Сыйырсыктар килгән дәбәһә.
Улым кайткан дабаһа. Поезд китеп барған даһа. Йылы яктарҙан щ *кунактары, коштар килгән дәһә.
Ҡайтып кына еттем тигәндә, машинаның баллоны шартланы ла куйҙы. Күреп кенә калдым, һөйләшә алманым.
Әйтерһең ул ғына йырсы. Бер генә тапкыр һуңға калһа икән.
Янына ук барып тыңлай, әйтерһең һаңғырау. Кисә үк хат яҙып ебәрҙек.
Ул инде Мәскәүҙен кайткандыр. Өс йыл үтеп киткән инде ул укы- уын тамамлағандыр һ. б.
II. Үҙаллы һүҙҙәр алдынан килеүсе киҫәксәләр Был төр киҫәксәләрҙең үҙсәнлеге шунда, улар сифаттар алдынан килеп, сифат һүҙҙәр аңлаткан билдә мәғәнәләренә көсәйтеү оттенокта- рын биреп йөрөүсәндәр.
Иң якшы, кьт-кыҙыл, зәп-зәңгәр, һап-һары, ап-ак, йәм-йәшел, түп- түңәрәк, еп-еңел, kan-kapa, күм-күк һ. б.
Миҫалдар: Иң матур баксаларҙың береһе. Ҡып-кыҙыл булып бешкән һимеҙ сейә ләр, янып торған кыҙыл якут төҫөн хәтерләтәләр. Зәп-зәңгәр диңгеҙ яры буйында һап-һары таҙа алтындай тигеҙ ком пляже һуҙылып кит кән, ап-ак мамыктай йомшак һәм хуш еҫле магнолия сәскәһе йәм-йәшел һабак, япрактары араһынан карап назлана кеүек. Түп-түңәрәк саф .һыулы күл яры, ынйылай ап-ак кырсын таштар менән уратып алын ған. Еп-еңел металл аллюмин хәҙерге техникала ҙур урын алған. Ҡап- кара булып бешкән карағат үҙенең айырым йылтырлығы менән күҙҙең яуып алып ултыра һ. б.
Әле генә миҫал итеп килтерелгән сифаттар алдындағы көсәйткес .киҫәксәләрҙән (иң, кып, һап, ап, йәм, түп, еп, күм) һәр береһе лә төп сифат мәғәнәләренә (сифат билдәләренә) көсәйтеү оттеногын биреп килгәндәр.
Башкорт телендә практик яктан карағанда ошо киҫәксәләр кеүек үк хеҙмәтте үтәп йөрөүсе тағы бер төркөм киҫәксәләр бар. Был әле әйтелгән төр киҫәксәләр кеүек һәр бер сифат һүҙгә түгел, ә айырым, кайһы бер сифаттарҙың ғына мәғәнә оттеноктарын тулытырып, көсәй теп килергә ярҙам итәләр. Шуның өсөн был киҫәксәләрҙе специаль киҫәксә тип атарға мөмкин. Быларҙың телдә актив кулланыла торған дарына сом, дөм, өр, шыр киҫәксәләрен күрһәтергә була.
Был киҫәксәләрҙең айырым ғына сифат һүҙҙәргә эйәреп килеүҙәрен түбәндә килтерелгән миҫалдарҙан асык күреп була. Сом киҫәксәһә «кара» сифатына (сом кара); дөм киҫәксәһә «һукыр» һәм «караңғы сифаттарына (дөм һукыр, дөм караңғы)', өр киҫәксәһе «яңы» сифатына (өр яңы); шыр киҫәксәһе «тиле, яланғас, тоҙ» һүҙҙәренә (шыр тиле, шыр яланғас, шыр тоҙ) эйәреп йөрөйҙәр.
.74
Миҫалдар: Морат мәктәптән кайттымы? Колхоз радио-узеле төҙөлдөмө? Аш тоҙломо?
Сыйырсыктар килгән дәбәһә.
Улым кайткан дабаһа. Поезд китеп барған даһа. Йылы яктарҙан щ *кунактары, коштар килгән дәһә.
Ҡайтып кына еттем тигәндә, машинаның баллоны шартланы ла куйҙы. Күреп кенә калдым, һөйләшә алманым.
Әйтерһең ул ғына йырсы. Бер генә тапкыр һуңға калһа икән.
Янына ук барып тыңлай, әйтерһең һаңғырау. Кисә үк хат яҙып ебәрҙек.
Ул инде Мәскәүҙен кайткандыр. Өс йыл үтеп киткән инде ул укы- уын тамамлағандыр һ. б.
II. Үҙаллы һүҙҙәр алдынан килеүсе киҫәксәләр Был төр киҫәксәләрҙең үҙсәнлеге шунда, улар сифаттар алдынан килеп, сифат һүҙҙәр аңлаткан билдә мәғәнәләренә көсәйтеү оттенокта- рын биреп йөрөүсәндәр.
Иң якшы, кьт-кыҙыл, зәп-зәңгәр, һап-һары, ап-ак, йәм-йәшел, түп- түңәрәк, еп-еңел, kan-kapa, күм-күк һ. б.
Миҫалдар: Иң матур баксаларҙың береһе. Ҡып-кыҙыл булып бешкән һимеҙ сейә ләр, янып торған кыҙыл якут төҫөн хәтерләтәләр. Зәп-зәңгәр диңгеҙ яры буйында һап-һары таҙа алтындай тигеҙ ком пляже һуҙылып кит кән, ап-ак мамыктай йомшак һәм хуш еҫле магнолия сәскәһе йәм-йәшел һабак, япрактары араһынан карап назлана кеүек. Түп-түңәрәк саф .һыулы күл яры, ынйылай ап-ак кырсын таштар менән уратып алын ған. Еп-еңел металл аллюмин хәҙерге техникала ҙур урын алған. Ҡап- кара булып бешкән карағат үҙенең айырым йылтырлығы менән күҙҙең яуып алып ултыра һ. б.
Әле генә миҫал итеп килтерелгән сифаттар алдындағы көсәйткес .киҫәксәләрҙән (иң, кып, һап, ап, йәм, түп, еп, күм) һәр береһе лә төп сифат мәғәнәләренә (сифат билдәләренә) көсәйтеү оттеногын биреп килгәндәр.
Башкорт телендә практик яктан карағанда ошо киҫәксәләр кеүек үк хеҙмәтте үтәп йөрөүсе тағы бер төркөм киҫәксәләр бар. Был әле әйтелгән төр киҫәксәләр кеүек һәр бер сифат һүҙгә түгел, ә айырым, кайһы бер сифаттарҙың ғына мәғәнә оттеноктарын тулытырып, көсәй теп килергә ярҙам итәләр. Шуның өсөн был киҫәксәләрҙе специаль киҫәксә тип атарға мөмкин. Быларҙың телдә актив кулланыла торған дарына сом, дөм, өр, шыр киҫәксәләрен күрһәтергә була.
Был киҫәксәләрҙең айырым ғына сифат һүҙҙәргә эйәреп килеүҙәрен түбәндә килтерелгән миҫалдарҙан асык күреп була. Сом киҫәксәһә «кара» сифатына (сом кара); дөм киҫәксәһә «һукыр» һәм «караңғы сифаттарына (дөм һукыр, дөм караңғы)', өр киҫәксәһе «яңы» сифатына (өр яңы); шыр киҫәксәһе «тиле, яланғас, тоҙ» һүҙҙәренә (шыр тиле, шыр яланғас, шыр тоҙ) эйәреп йөрөйҙәр.
.74
