Киҫәксәләр үҙҙәре эйәреп килгән үҙаллы һүҙҙәргә постпозитив рәү ештә килгәндә баҫымһыҙ булалар һәм башка үҙаллы һүҙҙәрҙең баҫы мын да киҫәксәләр үҙ өҫтәренә күсермәйҙәр.
Киҫәксәләр төрлө һүҙ төркөмөнән булған үҙаллы һүҙҙәр менән килә алған кеүек һәр төрлө һөйләмдәр составында ла килә алалар.
Шулай булыуға карамаҫтан, киҫәксәләрҙе, элекке телселәр тышкы форма һәм төрлө һүҙ төркөмдәренә эйәреп килеүҙәрен генә иғтибарға, алып, уларҙың үҙаллы һүҙҙәргә төрлө мәғәнә оттеноктары биреп йөрөү үҙенсәлеген иҫкә алмай ғына «уртак ялғауҙар» тип атап йөрөткән дәр1.
Бына шуның өсөн дә элек сыккан китап, дәреслектәрҙә был киҫәк сәләр хата рәүештә грамматика яҙыусылар тарафынан ялғауҙар рәтенә индерелеп килделәр. Тик 1941 йыл баҫылып сыккан К. 3. Әхмәрҙең «Башкорт теле» исемле китабында беренсе тапкыр ярҙамсы һүҙҙәрҙең бер төрө булған «к и ҫ ә к с ә » гә үҙ урыны бирелә, шулай ук был хеҙмәттә беренсе тапкыр киҫәксәләрҙе грамматик категория итеп билдәләү һәм уларҙың үтәгән функцияларын дөрөҫ яктыртыу тураһында ла беренсе тапкыр билдәләү яһала2.
1948 йыл рус телендә башкорт әҙәби теленең беренсе ғилми грам матикаһы донъяға сыға. Был хеҙмәт, үҙенең тәрән ғилми йөкмәткеһе менән совет тюркологияһында айырым әһәмиәтле урын алып тора. Ул оҙак йылдар буйына башкорт теленең үҙенсәлеген ғилми нигеҙҙә тәрән өйрәнеү һөҙөмтәһендә, совет тюркологтары каршында тәрән ихтирамға лайыклы булған БАССР-ҙың аткаҙанған ғилми эшмәкәре, педагогия фәндәре Академияһының действительный члене, СССР Фәндәр Академия һының член-корреспонденте мәрхүм профессор Н. К. Дмитриев тара фынан ижад ителде. Был ҙур ғилми хеҙмәт башкорт теле ғилми грам матикаһының төп проблематик мәсьәләләрен үҙ эсенә алып, уларҙы киң яктырта. Башкорт теле ғилми грамматикаһының бер категорияһы итеп был хеҙмәттә автор ярҙамсы һүҙҙәрҙе һәм был һүҙҙәрҙең бер төрө бул ған киҫәксәләргә лә тукталып, уларҙы билдәләүҙәр менән тәьмин иткән.
Бына шулай тора-бара башкорт телендәге һәр бер һүҙ төркөмөнөң үҙ исеме, үҙ функцияһынан сығып ғилми нигеҙҙә, ғилми грамматика рамкаһында үҙ урындары дөрөҫ билдәләнә бара. Элек хата исем менән аталып йөрөгән кайһы бер һүҙ төркөмдәре үҙ дөрөҫ исемдәре менән билдәләнәп, 1941 һәм 1948 йылдарҙа ярҙамсы һүҙҙең бер төрө булған «киҫәксә» лә тәртипкә килтерелә.
Элекке грамматика китаптарындағы кеүек киҫәксәләрҙе хәҙер беҙгә аффикстәр менән бутап йөрөтөргә һис кенә лә ярамай, — «киҫәксәләр» аффикстәр һымак, морфологик-синтаксик роль түгел, ә фәкәт синтаксик роль генә үтәйҙәр» 3.
Үҙҙәренең үтәгән функцияларына, үҙаллы һүҙҙәргә биреп йөрөгән мәғәнә оттеноктарына карап, киҫәксәләр түбәндәге биш төргә бүленеп йөрөйҙәр: 1) һорау киҫәксәләре, 2) йыйыу һәм каршы куйыу киҫәк сәләре, 3) раҫлау-көсәйтеү киҫәксәләре, 4) сикләү киҫәксәләре, 5) ике- ләнәү киҫәксәләре.
Был киҫәксәләр, үҙ нәүбәтендә, тағы ла, ике группаға бүленеп йөрөйҙәр: 1) үҙаллы һүҙ аҙағында килеүсе (постпозитив) киҫәксәләр, 2) үҙаллы һүҙ алдынан килеүсе (препозитив) киҫәксәләр.
1 Кара: «Башкорт теленед сарыфы». Өфө, 1925, 76-сы бит; «Әсә төленөн эш ки табы». Өфө, 1931, 86-сы бит; Ә. М а н с у р о в . Грамматика, 1 киҫәк. Өфө, 1933.
2 К. 3. Әх м ә р . Башкорт теле. — Педучилищеләр өсөн дәреслек, педагогик курстар һәм укытыусылар өсөн пособие. Өфө, 1941 йыл, 112-се бит).
3 Н. К. Д м и т р и е в . Башкорт теле грамматикаһы. Өфө, 1950, 131-се бит* 73
Киҫәксәләр төрлө һүҙ төркөмөнән булған үҙаллы һүҙҙәр менән килә алған кеүек һәр төрлө һөйләмдәр составында ла килә алалар.
Шулай булыуға карамаҫтан, киҫәксәләрҙе, элекке телселәр тышкы форма һәм төрлө һүҙ төркөмдәренә эйәреп килеүҙәрен генә иғтибарға, алып, уларҙың үҙаллы һүҙҙәргә төрлө мәғәнә оттеноктары биреп йөрөү үҙенсәлеген иҫкә алмай ғына «уртак ялғауҙар» тип атап йөрөткән дәр1.
Бына шуның өсөн дә элек сыккан китап, дәреслектәрҙә был киҫәк сәләр хата рәүештә грамматика яҙыусылар тарафынан ялғауҙар рәтенә индерелеп килделәр. Тик 1941 йыл баҫылып сыккан К. 3. Әхмәрҙең «Башкорт теле» исемле китабында беренсе тапкыр ярҙамсы һүҙҙәрҙең бер төрө булған «к и ҫ ә к с ә » гә үҙ урыны бирелә, шулай ук был хеҙмәттә беренсе тапкыр киҫәксәләрҙе грамматик категория итеп билдәләү һәм уларҙың үтәгән функцияларын дөрөҫ яктыртыу тураһында ла беренсе тапкыр билдәләү яһала2.
1948 йыл рус телендә башкорт әҙәби теленең беренсе ғилми грам матикаһы донъяға сыға. Был хеҙмәт, үҙенең тәрән ғилми йөкмәткеһе менән совет тюркологияһында айырым әһәмиәтле урын алып тора. Ул оҙак йылдар буйына башкорт теленең үҙенсәлеген ғилми нигеҙҙә тәрән өйрәнеү һөҙөмтәһендә, совет тюркологтары каршында тәрән ихтирамға лайыклы булған БАССР-ҙың аткаҙанған ғилми эшмәкәре, педагогия фәндәре Академияһының действительный члене, СССР Фәндәр Академия һының член-корреспонденте мәрхүм профессор Н. К. Дмитриев тара фынан ижад ителде. Был ҙур ғилми хеҙмәт башкорт теле ғилми грам матикаһының төп проблематик мәсьәләләрен үҙ эсенә алып, уларҙы киң яктырта. Башкорт теле ғилми грамматикаһының бер категорияһы итеп был хеҙмәттә автор ярҙамсы һүҙҙәрҙе һәм был һүҙҙәрҙең бер төрө бул ған киҫәксәләргә лә тукталып, уларҙы билдәләүҙәр менән тәьмин иткән.
Бына шулай тора-бара башкорт телендәге һәр бер һүҙ төркөмөнөң үҙ исеме, үҙ функцияһынан сығып ғилми нигеҙҙә, ғилми грамматика рамкаһында үҙ урындары дөрөҫ билдәләнә бара. Элек хата исем менән аталып йөрөгән кайһы бер һүҙ төркөмдәре үҙ дөрөҫ исемдәре менән билдәләнәп, 1941 һәм 1948 йылдарҙа ярҙамсы һүҙҙең бер төрө булған «киҫәксә» лә тәртипкә килтерелә.
Элекке грамматика китаптарындағы кеүек киҫәксәләрҙе хәҙер беҙгә аффикстәр менән бутап йөрөтөргә һис кенә лә ярамай, — «киҫәксәләр» аффикстәр һымак, морфологик-синтаксик роль түгел, ә фәкәт синтаксик роль генә үтәйҙәр» 3.
Үҙҙәренең үтәгән функцияларына, үҙаллы һүҙҙәргә биреп йөрөгән мәғәнә оттеноктарына карап, киҫәксәләр түбәндәге биш төргә бүленеп йөрөйҙәр: 1) һорау киҫәксәләре, 2) йыйыу һәм каршы куйыу киҫәк сәләре, 3) раҫлау-көсәйтеү киҫәксәләре, 4) сикләү киҫәксәләре, 5) ике- ләнәү киҫәксәләре.
Был киҫәксәләр, үҙ нәүбәтендә, тағы ла, ике группаға бүленеп йөрөйҙәр: 1) үҙаллы һүҙ аҙағында килеүсе (постпозитив) киҫәксәләр, 2) үҙаллы һүҙ алдынан килеүсе (препозитив) киҫәксәләр.
1 Кара: «Башкорт теленед сарыфы». Өфө, 1925, 76-сы бит; «Әсә төленөн эш ки табы». Өфө, 1931, 86-сы бит; Ә. М а н с у р о в . Грамматика, 1 киҫәк. Өфө, 1933.
2 К. 3. Әх м ә р . Башкорт теле. — Педучилищеләр өсөн дәреслек, педагогик курстар һәм укытыусылар өсөн пособие. Өфө, 1941 йыл, 112-се бит).
3 Н. К. Д м и т р и е в . Башкорт теле грамматикаһы. Өфө, 1950, 131-се бит* 73
