баяғы» мәғәнәләрендә йыш кулланалар. Был һүҙ көнсығыш һәм көяьяк диалекттәрҙә лә йыш кулланыла.
Л а у ы л д а у . Колхоз йыйылышында балаларҙың бер туктауһыҙ үҙ-ара һөйләшеүҙәрен һәм докладты ишеттермәүҙәрен бер катын: Балалар лауылдап тик торалар, бер ҙә ишетеп булмай ти.
Мәҫкәү . «Ҡылдан, ептән йәки сыбык тимерҙән яһалған тоҙакты беҙ шулай тибеҙ» тиҙәр.
Н а си ла. Насила коткарып алып калғапдар тип, насила һүҙен «к ө с к ә -к ө с к ә », «сак-сак», «көс-хәл» менән мәғәнәһендә йыш кулланалар. Был һүҙҙең русса «насилу» һүҙенән үҙгәртелеүендә шик юк. Быны башка диалекттәрҙә лә йыш осратып була.
Н ағыҙ. Армияға атларҙың иң нағыҙларьгн алдылар тип, «иң якшыларын» мәғәнәһендә ошо һүҙҙе кулланыусылар осрай.
Өшөмтәле. Атайым мәрхүм — йылы һыу менән йыуынһаң тән өшөмтәле була ти торғайны тип һөйләүселәр осрай. Был форма көнсығыш һәм көньяк диалекттәр менән берләшә. Ҡайһы бер төньяк райондарҙа өшөүсән йәки өшөксән формаһын да кулланалар.
Сад. Емеш баксаһын шулай атайҙар. Йәшелсә баксаһын бакса тиҙәр.
Саскау. Күпселектә көҙ көнө вак кына булып яуа, ағастарға һ. б, йәбешә торған кар төрө. Төньяк райондарҙа уны ләшә тип атай ҙар. Русса: «иней» була.
Сип. Русса «цепь» һүҙен үҙгәртеп кулланалар.
С у к а й ы у. Был һүҙҙе сүкәйеү һүҙенең калыны итеп кулланыусылар осрай: караһам, ағайым сукайып ултыра.
Сү ге рмәк. Яҙ көнө эсенә һыу тула, йәй көндәре һыуы корой торған төрлө ҙурлыктағы сокорҙо шулай атайҙар.
Сү гә лә ү . Бер тубыкты (ғәҙәттә уң тубыкты) ергә таяп, икенсе тубыкты текә сәнсеп ултырыу. Аккош атһаң сүгәләп ат (йырҙа).
Сү кәйеү . Тубыктарҙы бөгөп, ике табанға баҫып сүгеү, сүгец ултырыу; русса: «приседать, присесть; приседание».
Сылбыр. Ҡылдан йәки тарманан ишелгән оҙон арканды бында шулай тиҙәр. Башка диалекттәрҙә сылбыр тип, айырым дүңгәләктәрҙән торған тимер арканға (русса: «цепь» була) әйтәләр.
Сыр. Сыр яланғас тип, башка диалекттәрҙә шыр формаһындағы һүҙ урынында йыш кулланалар.
Сәп еү. Аяғым сәцеп китте тип, башка диалекттәрҙә сәңкеп китте, сәңкеп ауыртып китте тигән форма урынында кулланалар. Был һүҙҙе кайһы сакта аякта (бигерәк тә карт кешеләрҙә) була торған вакытлы ауырыуға кулланалар.
Т а ҙ а л а у : Тауыкты таҙалап яталар инде тип, кайһы бер диалект тәрҙә һәм әҙәби телдә кулланыла торған таҙартыу формаһы урынында йөрөтәләр.
Т а ң к ы л д а у . Ҡыҙҙы кейәү йортона күсергән вакытта йырлана торған йырҙы (сеңләүҙе) таңкылдау тип атайҙар. Был һүҙ каҙак халкы йоғонтоһо аркаһында кулланыла булһа кәрәк.
Та ма к. Был һүҙҙе «ашамлык», «аҙык» урынында кулланыусылар осрай: һеҙгә тамак килгән, һөт алып килмәгән, алып килеүгә посуда булмаған.
Т а м а к л а н д ы р ы у. Ашатыу, туйындырыу тигән мәғәнәлә кулла ныусылар осрай.
Т о л ғ а к . . . . толғак тоткан кеүек ауыр була. Толғак русса: «ро довые схватки» тигән һүҙҙең нәк үҙе.
Т о т а н а к . Был һүҙҙе терәк, таяу («опора») мәғәнәһендә куллан- алар.
149
Л а у ы л д а у . Колхоз йыйылышында балаларҙың бер туктауһыҙ үҙ-ара һөйләшеүҙәрен һәм докладты ишеттермәүҙәрен бер катын: Балалар лауылдап тик торалар, бер ҙә ишетеп булмай ти.
Мәҫкәү . «Ҡылдан, ептән йәки сыбык тимерҙән яһалған тоҙакты беҙ шулай тибеҙ» тиҙәр.
Н а си ла. Насила коткарып алып калғапдар тип, насила һүҙен «к ө с к ә -к ө с к ә », «сак-сак», «көс-хәл» менән мәғәнәһендә йыш кулланалар. Был һүҙҙең русса «насилу» һүҙенән үҙгәртелеүендә шик юк. Быны башка диалекттәрҙә лә йыш осратып була.
Н ағыҙ. Армияға атларҙың иң нағыҙларьгн алдылар тип, «иң якшыларын» мәғәнәһендә ошо һүҙҙе кулланыусылар осрай.
Өшөмтәле. Атайым мәрхүм — йылы һыу менән йыуынһаң тән өшөмтәле була ти торғайны тип һөйләүселәр осрай. Был форма көнсығыш һәм көньяк диалекттәр менән берләшә. Ҡайһы бер төньяк райондарҙа өшөүсән йәки өшөксән формаһын да кулланалар.
Сад. Емеш баксаһын шулай атайҙар. Йәшелсә баксаһын бакса тиҙәр.
Саскау. Күпселектә көҙ көнө вак кына булып яуа, ағастарға һ. б, йәбешә торған кар төрө. Төньяк райондарҙа уны ләшә тип атай ҙар. Русса: «иней» була.
Сип. Русса «цепь» һүҙен үҙгәртеп кулланалар.
С у к а й ы у. Был һүҙҙе сүкәйеү һүҙенең калыны итеп кулланыусылар осрай: караһам, ағайым сукайып ултыра.
Сү ге рмәк. Яҙ көнө эсенә һыу тула, йәй көндәре һыуы корой торған төрлө ҙурлыктағы сокорҙо шулай атайҙар.
Сү гә лә ү . Бер тубыкты (ғәҙәттә уң тубыкты) ергә таяп, икенсе тубыкты текә сәнсеп ултырыу. Аккош атһаң сүгәләп ат (йырҙа).
Сү кәйеү . Тубыктарҙы бөгөп, ике табанға баҫып сүгеү, сүгец ултырыу; русса: «приседать, присесть; приседание».
Сылбыр. Ҡылдан йәки тарманан ишелгән оҙон арканды бында шулай тиҙәр. Башка диалекттәрҙә сылбыр тип, айырым дүңгәләктәрҙән торған тимер арканға (русса: «цепь» була) әйтәләр.
Сыр. Сыр яланғас тип, башка диалекттәрҙә шыр формаһындағы һүҙ урынында йыш кулланалар.
Сәп еү. Аяғым сәцеп китте тип, башка диалекттәрҙә сәңкеп китте, сәңкеп ауыртып китте тигән форма урынында кулланалар. Был һүҙҙе кайһы сакта аякта (бигерәк тә карт кешеләрҙә) була торған вакытлы ауырыуға кулланалар.
Т а ҙ а л а у : Тауыкты таҙалап яталар инде тип, кайһы бер диалект тәрҙә һәм әҙәби телдә кулланыла торған таҙартыу формаһы урынында йөрөтәләр.
Т а ң к ы л д а у . Ҡыҙҙы кейәү йортона күсергән вакытта йырлана торған йырҙы (сеңләүҙе) таңкылдау тип атайҙар. Был һүҙ каҙак халкы йоғонтоһо аркаһында кулланыла булһа кәрәк.
Та ма к. Был һүҙҙе «ашамлык», «аҙык» урынында кулланыусылар осрай: һеҙгә тамак килгән, һөт алып килмәгән, алып килеүгә посуда булмаған.
Т а м а к л а н д ы р ы у. Ашатыу, туйындырыу тигән мәғәнәлә кулла ныусылар осрай.
Т о л ғ а к . . . . толғак тоткан кеүек ауыр була. Толғак русса: «ро довые схватки» тигән һүҙҙең нәк үҙе.
Т о т а н а к . Был һүҙҙе терәк, таяу («опора») мәғәнәһендә куллан- алар.
149
