формаларына л өнөн кушып та кулланалар. Мәҫәлән: эгитпец бы яғы шу лай,'был нәмә ни хак тора, у тиклем насар түгел дә инде һ. б.
Б у май, кимәй. һуңғы өнө л ға бөтә торған бойорок кылым дарҙан башка төр кылымдар яһалғанда л өнөн төшөрөп кулланыу йыш осрай. Мәҫәлән: ул нәмә беҙҙә бу май, уныц беҙгә кигәне юк, ул нәмәнең беҙҙә буғаны юк һ. б.
А п к и л - ә п к и л , а п к и т - ә п к и т . Ике һүҙҙән торған кылымдарҙы күпселектә икеһен бергә кушып, бер һүҙ итеп һөйләйҙәр. Мәҫәлән: бар, утын апкер; санаңды урынына апарып куй; өйҙән балтаны апсык һ. б. Ике кылымдың береһе калын, икенсеһе нәҙек булғанда калынды нәҙеккә буйһондоралар: әпкил, әпкер.
Үҫ әл мә й, б а р а л м а й . Телебеҙҙә ала, алмай ярҙамлык кылым- дары менән килә торған кылымдар бар. Бындай кылымдарҙы ла бергә кушып, бер һүҙ итеп һәм кадын һүҙҙе нәҙек һүҙгә буйһондороп кул ланалар. Мәҫәлән: Хәмит ағай киләлмәйем ти; мин баралмайым, сир ләйем; шул кешене бер ҙә күрәлмәйем һ. б.
Не йә ҫ тә, н е й ә ҫ т ә к ә й (уларҙың тулы әйтелеше, әлбиттә, ни нәрҫә, ни нәрҫәкәй).' Бындай формалағы алмаштарҙы кулланыу, күпселектә^ төньяк райондарҙа осорай. Бында нәмә, нәмәкәй, нимә, нимәкәй ал маштары менән параллель рәүештә уларҙы кулланалар.
һәр хәлдә был формаларҙың булыуы бындағы башкорттар ара нында төньяк райондарҙа таралган диалект вәкилдәре барлығын белдерә.
һүҙлек составы Дөйөм алғанда, Куйбышев һәм Саратов әлкәһендә йәшәүсе баш корттар теленең төп һүҙлек фонды һәм һүҙлек составы башкорт халкы теле өсөн специфик булған төп нүҙлек фонды һәм һүҙлек составы ме нән нигеҙҙә берләшә. Ләкин һәр бер территориаль диалекттә һәм айырым райондарҙа үҙенә хас ерле үҙенсәлектәр булған кеүек, уларҙың те лендә лә үҙенсәлектәр бар. Улай ғына ла түгел, уларҙың телендә башка диалекттәрҙә кулланылмай торған (дөрөҫө, телебеҙҙең һүҙлек составын аҙ өйрәнеү аркаһында) беҙҙең тарафтан теркәлмәгән һәм әҙәби телдең һүҙлеген артабан байытыуға яраклы булған яңы һүҙҙәр һәм терминдәр бар.
Шуның менән бергә уларҙың телендә һүҙлектәргә индерелгән бай так һүҙҙәрҙең һәм терминдәрҙең халк телендә булыуына шикләнгән телселәргә, йәки үҙ диалекте теленән башка булған диалекттәргә иғтибарһыҙ карай торған кешеләргә яуап бирә алырлык һүҙ һәм терминдәр бар.
Хәҙер беҙ юғарыла әйтелгән моменттәргә дәлил булырлык кайһы бер һүҙҙәр һәм терминдәр менән танышайык.
Айыл, т а р т к ы . Быға тиклем беҙ әҙәби телдә айыл терминен русса «подпруга» ны тәржемә итеү өсөн ала килдек. Ө «бляха» тер- миненә башкорт телендә һүҙ юк тип, уны бляха тип алдык. Был беҙҙең һөйләү телен өйрәнеп етмәгәнлектән шулай эшләнгән.
Куйбышев һәм Саратов әлкәһендә йәшәүсе башкорттар русса «бляха» ны айыл тип, «подпруга» ны тарткы тип йөрөтәләр.
Б и л б а у , б и л л е к . Күпселек диалекттәрҙә һәм әҙәби телдә кайыштан булған билбауҙы кайыш билбау тип ике һүҙ менән атайҙар. Бындағы башкорттар иһә кайыштан булған билбауҙы бер һүҙ менән биллек тип, ө сепрәктән булған билбауҙы билбау тип атайҙар.
Лингвистика фәне терминдәр бер һүҙҙән торорға тейеш ти һәм мөмкин тиклем бер һүҙҙән торған терминде куллана, ике һүҙҙән торған терминдәрҙән мөмкин тиклем каса, Халк теле ошо фәнгә ярашлы 140
Б у май, кимәй. һуңғы өнө л ға бөтә торған бойорок кылым дарҙан башка төр кылымдар яһалғанда л өнөн төшөрөп кулланыу йыш осрай. Мәҫәлән: ул нәмә беҙҙә бу май, уныц беҙгә кигәне юк, ул нәмәнең беҙҙә буғаны юк һ. б.
А п к и л - ә п к и л , а п к и т - ә п к и т . Ике һүҙҙән торған кылымдарҙы күпселектә икеһен бергә кушып, бер һүҙ итеп һөйләйҙәр. Мәҫәлән: бар, утын апкер; санаңды урынына апарып куй; өйҙән балтаны апсык һ. б. Ике кылымдың береһе калын, икенсеһе нәҙек булғанда калынды нәҙеккә буйһондоралар: әпкил, әпкер.
Үҫ әл мә й, б а р а л м а й . Телебеҙҙә ала, алмай ярҙамлык кылым- дары менән килә торған кылымдар бар. Бындай кылымдарҙы ла бергә кушып, бер һүҙ итеп һәм кадын һүҙҙе нәҙек һүҙгә буйһондороп кул ланалар. Мәҫәлән: Хәмит ағай киләлмәйем ти; мин баралмайым, сир ләйем; шул кешене бер ҙә күрәлмәйем һ. б.
Не йә ҫ тә, н е й ә ҫ т ә к ә й (уларҙың тулы әйтелеше, әлбиттә, ни нәрҫә, ни нәрҫәкәй).' Бындай формалағы алмаштарҙы кулланыу, күпселектә^ төньяк райондарҙа осорай. Бында нәмә, нәмәкәй, нимә, нимәкәй ал маштары менән параллель рәүештә уларҙы кулланалар.
һәр хәлдә был формаларҙың булыуы бындағы башкорттар ара нында төньяк райондарҙа таралган диалект вәкилдәре барлығын белдерә.
һүҙлек составы Дөйөм алғанда, Куйбышев һәм Саратов әлкәһендә йәшәүсе баш корттар теленең төп һүҙлек фонды һәм һүҙлек составы башкорт халкы теле өсөн специфик булған төп нүҙлек фонды һәм һүҙлек составы ме нән нигеҙҙә берләшә. Ләкин һәр бер территориаль диалекттә һәм айырым райондарҙа үҙенә хас ерле үҙенсәлектәр булған кеүек, уларҙың те лендә лә үҙенсәлектәр бар. Улай ғына ла түгел, уларҙың телендә башка диалекттәрҙә кулланылмай торған (дөрөҫө, телебеҙҙең һүҙлек составын аҙ өйрәнеү аркаһында) беҙҙең тарафтан теркәлмәгән һәм әҙәби телдең һүҙлеген артабан байытыуға яраклы булған яңы һүҙҙәр һәм терминдәр бар.
Шуның менән бергә уларҙың телендә һүҙлектәргә индерелгән бай так һүҙҙәрҙең һәм терминдәрҙең халк телендә булыуына шикләнгән телселәргә, йәки үҙ диалекте теленән башка булған диалекттәргә иғтибарһыҙ карай торған кешеләргә яуап бирә алырлык һүҙ һәм терминдәр бар.
Хәҙер беҙ юғарыла әйтелгән моменттәргә дәлил булырлык кайһы бер һүҙҙәр һәм терминдәр менән танышайык.
Айыл, т а р т к ы . Быға тиклем беҙ әҙәби телдә айыл терминен русса «подпруга» ны тәржемә итеү өсөн ала килдек. Ө «бляха» тер- миненә башкорт телендә һүҙ юк тип, уны бляха тип алдык. Был беҙҙең һөйләү телен өйрәнеп етмәгәнлектән шулай эшләнгән.
Куйбышев һәм Саратов әлкәһендә йәшәүсе башкорттар русса «бляха» ны айыл тип, «подпруга» ны тарткы тип йөрөтәләр.
Б и л б а у , б и л л е к . Күпселек диалекттәрҙә һәм әҙәби телдә кайыштан булған билбауҙы кайыш билбау тип ике һүҙ менән атайҙар. Бындағы башкорттар иһә кайыштан булған билбауҙы бер һүҙ менән биллек тип, ө сепрәктән булған билбауҙы билбау тип атайҙар.
Лингвистика фәне терминдәр бер һүҙҙән торорға тейеш ти һәм мөмкин тиклем бер һүҙҙән торған терминде куллана, ике һүҙҙән торған терминдәрҙән мөмкин тиклем каса, Халк теле ошо фәнгә ярашлы 140
