уйланған проблемаға нигеҙләнеүендә лә күренә. Тимәк, әҫәр композиция яғынан ғына түгел, ә сюжет ойошторолошо яғынан да теүәллеккә, бөтөнлөккә эйә. Сөнки теманың үҫтерелеше асыҡ, ынтылышлы булған кеүек, проблеманың тура һыҙыҡлы раҡ үҫтерелеше генә сюжет хәрәкәтендә драматизмдың хикәйәләү процесында тел төбө кеүек үҙенсәлекле художество сараһына иғтибарҙың етмәүе хаҡында һөйләй. Был етешһеҙлек бер «Күҙәй»ҙә генә түгел, «Боролош», «һалдаттар», «Ҡан», «Ҡыҙылгвардеецтәр», «Ҡыҙылармеецтәр» романдарында ла һиҙелә.
Репортажға тартым тура һыҙыҡлы форма, тормош матери алының иҫтәлеккә хас бирелеше был әҫәрҙәрҙә хикәйәләүҙең тасуирлылығын, ваҡиғалар ағышының конкрет документал леген барлыҡҡа килтерә. Уларҙағы персонаждар грандиоз ваҡиғаларҙың шаһиты рәүешендәрәк хәтергә инә.
«Күҙәй»ҙең әһәмиәте лә шунда: ул башҡорт романының до ку менталь-тасуири хроника этабын үтеп, тарихи-революцион роман булып формалаша барыуын нығытҡан әҫәр булды. Унда хроникаль тасуирилыҡты — һүрәтләү, информацион хәбәр итеүҙе яҙыусының художестволы фантазияһы аша үткән хикәйәләү алмаштырыуын күрергә мөмкин.
Тәүге романдар өсөн хикәйәләүҙә айырылғыһыҙ булған субъектив элемент «Күҙәй»ҙә ул тиклем һиҙелмәй. Ул авторҙың тик айырым образдарға мөнәсәбәтендә генә һиҙелеп ҡала. Мәҫәлән, И. Насыри Ҡарабашты тәүҙә үк «кантон» тип кенә түгел, ә «кантон тигәндәре» тип атай. Объектив хикәйәләүҙә әҫәрҙең художество туҡымаһына килеп ингән бындай субъек тив элементты үрҙә ҡаралып үтелгән романдарҙағы стиль сыбарлығының ҡалдығы тип ҡарарға мөмкин. Бынан тыш, ав тор ыңғай геройҙарҙы (Ғимай Басыров, Тайнов, Нурғәлиев, Мостай) һып-һылыу итеп, гонаһһыҙ, төҫкә-башҡа ла матур, һөйкөмлө итеп һүрәтләй. Ә инде кире образдарҙы (Ҡарабаш, Абдулов, Фазлый, Ирназаров, Зәки Вәлиди һ.б.) карикатура алымдары менән тасуирлай. Уларҙың барыһы ла тиерлек һөйкөмһөҙ портретлы (быжыр, ялтырап торған ҡара сырай, таҡта кеүек йоҡа ҡаты күкрәк һ.б.), боҙоҡ холоҡло кешеләр. Ошо йәһәттән ҡарағанда, һаман да хикәйәләүҙе өҙөп кенә, ту лыһынса объектив тип булмай әле. Тарихи ваҡиғаларҙы һәм шәхестәрҙе былай артыҡ субъектив баһалау тәүге романдарҙа бигерәк тә ярылып ята ине. Схематизмға, хикәйәләүҙә бер яҡлылыҡҡа барып тоташыусы был алым башҡорт прозаһы 112
Репортажға тартым тура һыҙыҡлы форма, тормош матери алының иҫтәлеккә хас бирелеше был әҫәрҙәрҙә хикәйәләүҙең тасуирлылығын, ваҡиғалар ағышының конкрет документал леген барлыҡҡа килтерә. Уларҙағы персонаждар грандиоз ваҡиғаларҙың шаһиты рәүешендәрәк хәтергә инә.
«Күҙәй»ҙең әһәмиәте лә шунда: ул башҡорт романының до ку менталь-тасуири хроника этабын үтеп, тарихи-революцион роман булып формалаша барыуын нығытҡан әҫәр булды. Унда хроникаль тасуирилыҡты — һүрәтләү, информацион хәбәр итеүҙе яҙыусының художестволы фантазияһы аша үткән хикәйәләү алмаштырыуын күрергә мөмкин.
Тәүге романдар өсөн хикәйәләүҙә айырылғыһыҙ булған субъектив элемент «Күҙәй»ҙә ул тиклем һиҙелмәй. Ул авторҙың тик айырым образдарға мөнәсәбәтендә генә һиҙелеп ҡала. Мәҫәлән, И. Насыри Ҡарабашты тәүҙә үк «кантон» тип кенә түгел, ә «кантон тигәндәре» тип атай. Объектив хикәйәләүҙә әҫәрҙең художество туҡымаһына килеп ингән бындай субъек тив элементты үрҙә ҡаралып үтелгән романдарҙағы стиль сыбарлығының ҡалдығы тип ҡарарға мөмкин. Бынан тыш, ав тор ыңғай геройҙарҙы (Ғимай Басыров, Тайнов, Нурғәлиев, Мостай) һып-һылыу итеп, гонаһһыҙ, төҫкә-башҡа ла матур, һөйкөмлө итеп һүрәтләй. Ә инде кире образдарҙы (Ҡарабаш, Абдулов, Фазлый, Ирназаров, Зәки Вәлиди һ.б.) карикатура алымдары менән тасуирлай. Уларҙың барыһы ла тиерлек һөйкөмһөҙ портретлы (быжыр, ялтырап торған ҡара сырай, таҡта кеүек йоҡа ҡаты күкрәк һ.б.), боҙоҡ холоҡло кешеләр. Ошо йәһәттән ҡарағанда, һаман да хикәйәләүҙе өҙөп кенә, ту лыһынса объектив тип булмай әле. Тарихи ваҡиғаларҙы һәм шәхестәрҙе былай артыҡ субъектив баһалау тәүге романдарҙа бигерәк тә ярылып ята ине. Схематизмға, хикәйәләүҙә бер яҡлылыҡҡа барып тоташыусы был алым башҡорт прозаһы 112
