ҡағыҙҙағы текстар, фонограммаһы менән тап килмәй. Хикмәте? Уларҙы ишетмешсә (по слуху) яҙғанда, бөтәһен дә башҡарыу сының импровизацияларын, ымлыҡтарын, башҡаһын ҡағыҙға теүәл генә төшөрөү кәрәк, тип инструкция бирһә лә, ярҙам сылары, ошо ҡағиҙәне боҙоп, йыр текстарын үҙҙәренсә теркәгән. Ана шул арҡала ҙур ҡыйынлыҡ кисерә лә инде, көйҙәрҙең нотаһы аҫтына тексын яҙғанында, Лебединский1.
Ҡайта-ҡайта киҫәтеп торғанда ла, йырҙы ҡағыҙға төшөрөүсе шундай «үҙбелдеклеләнгәс», ҡәҙимге башҡарыусынан йыр яҙып алыусы ҡәҙимге теркәүсегә ни һан?! Көйө бер үк булған сүрәттә лә, төрлө башҡарыусы (информант) бер үк йырҙың тексындағы бер үк һүҙҙе икенсеһе менән алмаиггырыуы шундай саҡта ижек тәр етмәй ҡалһа, ялғауҙар, ярҙамсы һүҙҙәр, ымлыҡтар өҫтәп, уларҙың һанын формаль рәүештә «теүәлләп ҡуйыуы» һөҙөм тәһендә лә, юғарыла килтерелгән миҫалдарҙан ғына күренеүенсә лә, мәғәнәүи яҡтан бер-береһенән айырылып торған варианттар хасил булырға мөмкин. Ә ниндәйҙер строфаларҙың төшөп ҡалыуы йә өҫтәлеүе хаҡында әйтеп тораһы ла түгел: ундай саҡта варианттар йөкмәтке һәм идея йәһәтенән бер-береһенән тағы ла алыҫлаша, һәм бер үк әҫәрҙең яңы версияһы хасил була.
Әйткәндәй, Н. К. Дмитриев баҫтырып сығарған йырҙың ҡа сандыр тулыраҡ варианты булыуы ихтимал тигән фаразыбыҙҙы ҡеүәтләр бер дәлил дә бар. 1931 йылда «Аймаҡ» журналының беренсе һанында күренекле башҡорт әҙибе Дауыт Юлтый «Француз һуғыштары тураһында башҡорт халыҡ әҙәбиәте» тигән мәҡәлә баҫтыра. Унда Әхмәт Байыҡ улының йырҙары менән иҫтәлектәренең ҡағыҙға теркәлеп ҡуйылыуы тураһында әйтелә. «Әхмәт Байыҡ улының йырҙары» тигән баш аҫтында әҙип баҫтырған йыр һүҙмә-һүҙ С. Төхфәтуллиндан Н. К. Дмит риев яҙып алған тексты ҡабатлай. Төркиәтгең ошо бөйөк белгесе кеүек үк, Д. Юлтый ҙа үҙе файҙаланған күсеректә йырҙың тулыһынса бирелмәүе хаҡында уйландырырлыҡ һүҙҙәр ҡуллана. «Француз һуғышында булған Мәсәғүт кантоны (элекке Златоуст әйәҙе) Мырҙалар волосы Мәхмүт ауылы Әхмәт Байыҡ улының халыҡ телендә һөйләнеп йөрөгән иҫтәлеген һәм бәғзе бер йырҙарын үҙ ваҡытында түбәндәгесә күсереп алғандар», — ти ҙә Дауыт Юлтый2 йырҙың тарихынан бер өҙөк килтерә. 1931 йылғы баҫмала 1812—1814 йылдарҙағы ваҡиға хаҡында беренсе заттан һүҙ алып барылыуын, хәтирәнең, ысынлап та, үҙ заманында 1 Лебединский Л. Н. Башкирские народные песни и наигрыши. — М.: Музыка, 1965.
2 ЮлтыйД. Хикәйәләр, пьесалар, мәҡәләләр. — Өфө, 1984. — 323-сө б.
98
Ҡайта-ҡайта киҫәтеп торғанда ла, йырҙы ҡағыҙға төшөрөүсе шундай «үҙбелдеклеләнгәс», ҡәҙимге башҡарыусынан йыр яҙып алыусы ҡәҙимге теркәүсегә ни һан?! Көйө бер үк булған сүрәттә лә, төрлө башҡарыусы (информант) бер үк йырҙың тексындағы бер үк һүҙҙе икенсеһе менән алмаиггырыуы шундай саҡта ижек тәр етмәй ҡалһа, ялғауҙар, ярҙамсы һүҙҙәр, ымлыҡтар өҫтәп, уларҙың һанын формаль рәүештә «теүәлләп ҡуйыуы» һөҙөм тәһендә лә, юғарыла килтерелгән миҫалдарҙан ғына күренеүенсә лә, мәғәнәүи яҡтан бер-береһенән айырылып торған варианттар хасил булырға мөмкин. Ә ниндәйҙер строфаларҙың төшөп ҡалыуы йә өҫтәлеүе хаҡында әйтеп тораһы ла түгел: ундай саҡта варианттар йөкмәтке һәм идея йәһәтенән бер-береһенән тағы ла алыҫлаша, һәм бер үк әҫәрҙең яңы версияһы хасил була.
Әйткәндәй, Н. К. Дмитриев баҫтырып сығарған йырҙың ҡа сандыр тулыраҡ варианты булыуы ихтимал тигән фаразыбыҙҙы ҡеүәтләр бер дәлил дә бар. 1931 йылда «Аймаҡ» журналының беренсе һанында күренекле башҡорт әҙибе Дауыт Юлтый «Француз һуғыштары тураһында башҡорт халыҡ әҙәбиәте» тигән мәҡәлә баҫтыра. Унда Әхмәт Байыҡ улының йырҙары менән иҫтәлектәренең ҡағыҙға теркәлеп ҡуйылыуы тураһында әйтелә. «Әхмәт Байыҡ улының йырҙары» тигән баш аҫтында әҙип баҫтырған йыр һүҙмә-һүҙ С. Төхфәтуллиндан Н. К. Дмит риев яҙып алған тексты ҡабатлай. Төркиәтгең ошо бөйөк белгесе кеүек үк, Д. Юлтый ҙа үҙе файҙаланған күсеректә йырҙың тулыһынса бирелмәүе хаҡында уйландырырлыҡ һүҙҙәр ҡуллана. «Француз һуғышында булған Мәсәғүт кантоны (элекке Златоуст әйәҙе) Мырҙалар волосы Мәхмүт ауылы Әхмәт Байыҡ улының халыҡ телендә һөйләнеп йөрөгән иҫтәлеген һәм бәғзе бер йырҙарын үҙ ваҡытында түбәндәгесә күсереп алғандар», — ти ҙә Дауыт Юлтый2 йырҙың тарихынан бер өҙөк килтерә. 1931 йылғы баҫмала 1812—1814 йылдарҙағы ваҡиға хаҡында беренсе заттан һүҙ алып барылыуын, хәтирәнең, ысынлап та, үҙ заманында 1 Лебединский Л. Н. Башкирские народные песни и наигрыши. — М.: Музыка, 1965.
2 ЮлтыйД. Хикәйәләр, пьесалар, мәҡәләләр. — Өфө, 1984. — 323-сө б.
98
