— Әһә,— тине,— һин тағы беҙҙең яҡта икәнһең! Ҡайҙан ел ташланы?» Минең юл күрһәтеүсем мәғәнә ле итеп кенә күҙ ҡыҫты һәм халҡ һүҙе менән яуап бирҙе: — Баҡсала осоп йөрөнөм, орлоҡ сүпләнем; әбей миңә таш ырғытҡайны ла — теймәне, йә, һеҙҙекеләр ни хәлдә?
— Беҙҙекеләр ни! — тине хужа, кинәйә менән алып барылған әңгәмәне дауам итеп.— Киске ғибәҙәткә ҡыңғырау ҡаға башлағайнылар ҙа, поп бисәһе рөхсәт итмәне: поп үҙе ҡунаҡта, ә ендәре зыяратта.
— Өндәшмә, ағай,— тине минең берәҙәғем,— ям ғыры булғас, бәшмәктәр ҙә булыр, ә бәшмәктәр булһа, әрйәләре лә булыр. Ә хәҙергә (шул саҡ ул тағы бер тапҡыр күҙ ҡыҫып алды) балтаңды артыңа йәшер: ур ман ҡараусы йөрөй. Ваше благородие! һеҙҙең һаулы ғығыҙға!
Ошо һүҙҙәрҙе әйткәс, ул стаканды ҡулына алып, суҡынды ла, бер тында эсеп ебәрҙе. Унан һуң миңә ба шын эйҙе лә, һәндерәгә-менеп китте.
Был ҡараҡтар теле менән һөйләшелгән һүҙҙәрҙән мин ул саҡта бер ни ҙә аңлай алмағайным; ләкин һу ңынан инде төшөндөм: һүҙ 1772 йылғы бунттан1 һуң ул ваҡытта яңы ғына тынысландырылған Яйыҡ ғәскә ренең хәле тураһында барған икән. Савельич уларҙың һөйләшеүҙәрен ҙур ризаһыҙлыҡ менән тыңлап ултыр ҙы. Ул әле хужаға, әле юл күрһәтеүсегә шикләнеп ҡараштырғылап алды. Юлаусылар йорто, йәки, ул яҡ та әйтелгәнсә, умёт бер ситтә, далала, бөтә ауылдар ҙан алыҫта урынлашҡан, һәм юлбаҫарҙар ояһына бик оҡшағайны. Ләкин бер ни эшләр хәл юҡ. Юлға сығып китеү тураһында уйларға ла ярамай. Савельичтең борсолоуы миңә мәрәкә тойолдо. Шулай ҙа мин, йоҡ ларға йыйынып, урын йәйҙем һәм яттым. Савельич мейес башында ятырға булды; хужа иҙәнгә ятты. Тиҙ ҙән бөтә өй эсе ғырылдау менән тулды; мин дә үлгән кеше һымаҡ йоҡлап киткәнмен.
1 1772 й ы л ғ ы б у н т — казактарҙың баш күтәреүҙәре. Был баш күтәреү ваҡытында хөкүмәт отряде ҡырып бөтөрөлә. Баш күтәреү Екатерина II хөкүмәте тарафынан ҡаты рәүештә баҫ тырыла.
20
— Беҙҙекеләр ни! — тине хужа, кинәйә менән алып барылған әңгәмәне дауам итеп.— Киске ғибәҙәткә ҡыңғырау ҡаға башлағайнылар ҙа, поп бисәһе рөхсәт итмәне: поп үҙе ҡунаҡта, ә ендәре зыяратта.
— Өндәшмә, ағай,— тине минең берәҙәғем,— ям ғыры булғас, бәшмәктәр ҙә булыр, ә бәшмәктәр булһа, әрйәләре лә булыр. Ә хәҙергә (шул саҡ ул тағы бер тапҡыр күҙ ҡыҫып алды) балтаңды артыңа йәшер: ур ман ҡараусы йөрөй. Ваше благородие! һеҙҙең һаулы ғығыҙға!
Ошо һүҙҙәрҙе әйткәс, ул стаканды ҡулына алып, суҡынды ла, бер тында эсеп ебәрҙе. Унан һуң миңә ба шын эйҙе лә, һәндерәгә-менеп китте.
Был ҡараҡтар теле менән һөйләшелгән һүҙҙәрҙән мин ул саҡта бер ни ҙә аңлай алмағайным; ләкин һу ңынан инде төшөндөм: һүҙ 1772 йылғы бунттан1 һуң ул ваҡытта яңы ғына тынысландырылған Яйыҡ ғәскә ренең хәле тураһында барған икән. Савельич уларҙың һөйләшеүҙәрен ҙур ризаһыҙлыҡ менән тыңлап ултыр ҙы. Ул әле хужаға, әле юл күрһәтеүсегә шикләнеп ҡараштырғылап алды. Юлаусылар йорто, йәки, ул яҡ та әйтелгәнсә, умёт бер ситтә, далала, бөтә ауылдар ҙан алыҫта урынлашҡан, һәм юлбаҫарҙар ояһына бик оҡшағайны. Ләкин бер ни эшләр хәл юҡ. Юлға сығып китеү тураһында уйларға ла ярамай. Савельичтең борсолоуы миңә мәрәкә тойолдо. Шулай ҙа мин, йоҡ ларға йыйынып, урын йәйҙем һәм яттым. Савельич мейес башында ятырға булды; хужа иҙәнгә ятты. Тиҙ ҙән бөтә өй эсе ғырылдау менән тулды; мин дә үлгән кеше һымаҡ йоҡлап киткәнмен.
1 1772 й ы л ғ ы б у н т — казактарҙың баш күтәреүҙәре. Был баш күтәреү ваҡытында хөкүмәт отряде ҡырып бөтөрөлә. Баш күтәреү Екатерина II хөкүмәте тарафынан ҡаты рәүештә баҫ тырыла.
20
