Научное наследие государственных деятелей, стоявших у истоков создания Башкирской республики төркмән, үзбәк һәм башҡа төрк милләттәрендә осрауҙың сәбәбе шул бер нисә төрлө төрк ҡәбиләһенең бергә бер ҡәүем булып киткәнлеген күрһәтә. Әммә урыҫ тарихтары был башҡорт исеменең ҡайҙан килеп сығыуы хаҡында төрлө ҡарашталар. Әммә уларҙың үҙ изахтарына1 ки тергән дәлилдәре бик зәғиф.
Шулай уҡ Бохаралағы тауға анда башҡорттар торған өсөн ул тауҙың Башҡорт тауы аталып ҡалыуы мөмкин. Мының иң дөрөҫө башҡорт ырыуҙары бик оҙаҡ заман ҡарттар, аҡһаҡалдар ҡул аҫтында йәшә гәнлектәренән башта төрк ҡәүемдәре был ырыуҙарҙы баштары ҡарт мәғәнәһендә булған башҡарт тип йөрөткәндәр. Шул һүҙ быларға исем булып киткән. Бер халыҡҡа исем күберәк күршеләре тарафынан бирелә, шул һүҙ аларға атама булып китә.
Башҡорттар хәҙерге урындарында жәнүби Урал, Иҙел, Яйыҡ буйҙа рында тыныс йәшәгәндәр. Сөнки был сәхрә оло юл өҫтөндә түгел, ҡояш- сығышынан арҡыры халыҡ үтә алмаҫлыҡ бейек һәм ҡара урманлы Урал тауҙары булған кеүек, күрше тирәләрендә ныҡ ойошҡан көслө халыҡтар ҙа юҡ ине. Башҡорттар мында килеп урынлашыу менән оҙаҡ үтмәй, һун дәүләте емерелде; Дон йылғаһы буйҙарында торған сыуаш атлы төрк халҡы һәм алар артынан аларға бик яҡын ҡәрендәш булған болғар тәр ктәре лә Ител (Волга) буйҙап юғары менеп, сыуаштар хәҙерге Сыуаш әлкәһендә, болғарҙар Кама-Волга йылғалары ҡушылған ерҙәрҙә урын лашып, Болғар ханлығы төҙөнөләр. Ул мәлдә Башҡортостан менән күр ше хәҙерге Минзәлә һәм Бөгөлмә кантондарының байтаҡ ере болғарҙар ҡулында булып, башҡорттар болғар халҡы менән ныҡ ҡатыша башла нылар.
Башҡорт — болгар мөнәсәбәте һун хәрәкәте ваҡытында Урта Азияның Арал диңгеҙе тирәһенән Кавказ яғындағы Кубань әлкәһенә һәм Дон йылғаһы буйына килгән күсмә болғарҙар һун ханлығы емерелгәс бында үҙҙәренә айырым хан лыҡтар төҙөп, ул ваҡытта бик мәҙәни халыҡ булған грек, әрмән һәм башҡалар менән ҡатышып игенселеккә, һәнәр һәм сауҙаға өйрәнгән инеләр. Быларҙың бер аҙы мажарҙар менән хәҙерге Мажарстанға китеп шунда мажарҙар менән ҡатышып бөттө. Бер аҙы Дунай йылғаһы буй ына барып славяндарҙы ҡулға алып хәҙерге Болгария дәүләтен төҙөнө.
1 Изах — аңлатыу, асыҡлау (разъяснение, объяснение). 375 -----------
Шулай уҡ Бохаралағы тауға анда башҡорттар торған өсөн ул тауҙың Башҡорт тауы аталып ҡалыуы мөмкин. Мының иң дөрөҫө башҡорт ырыуҙары бик оҙаҡ заман ҡарттар, аҡһаҡалдар ҡул аҫтында йәшә гәнлектәренән башта төрк ҡәүемдәре был ырыуҙарҙы баштары ҡарт мәғәнәһендә булған башҡарт тип йөрөткәндәр. Шул һүҙ быларға исем булып киткән. Бер халыҡҡа исем күберәк күршеләре тарафынан бирелә, шул һүҙ аларға атама булып китә.
Башҡорттар хәҙерге урындарында жәнүби Урал, Иҙел, Яйыҡ буйҙа рында тыныс йәшәгәндәр. Сөнки был сәхрә оло юл өҫтөндә түгел, ҡояш- сығышынан арҡыры халыҡ үтә алмаҫлыҡ бейек һәм ҡара урманлы Урал тауҙары булған кеүек, күрше тирәләрендә ныҡ ойошҡан көслө халыҡтар ҙа юҡ ине. Башҡорттар мында килеп урынлашыу менән оҙаҡ үтмәй, һун дәүләте емерелде; Дон йылғаһы буйҙарында торған сыуаш атлы төрк халҡы һәм алар артынан аларға бик яҡын ҡәрендәш булған болғар тәр ктәре лә Ител (Волга) буйҙап юғары менеп, сыуаштар хәҙерге Сыуаш әлкәһендә, болғарҙар Кама-Волга йылғалары ҡушылған ерҙәрҙә урын лашып, Болғар ханлығы төҙөнөләр. Ул мәлдә Башҡортостан менән күр ше хәҙерге Минзәлә һәм Бөгөлмә кантондарының байтаҡ ере болғарҙар ҡулында булып, башҡорттар болғар халҡы менән ныҡ ҡатыша башла нылар.
Башҡорт — болгар мөнәсәбәте һун хәрәкәте ваҡытында Урта Азияның Арал диңгеҙе тирәһенән Кавказ яғындағы Кубань әлкәһенә һәм Дон йылғаһы буйына килгән күсмә болғарҙар һун ханлығы емерелгәс бында үҙҙәренә айырым хан лыҡтар төҙөп, ул ваҡытта бик мәҙәни халыҡ булған грек, әрмән һәм башҡалар менән ҡатышып игенселеккә, һәнәр һәм сауҙаға өйрәнгән инеләр. Быларҙың бер аҙы мажарҙар менән хәҙерге Мажарстанға китеп шунда мажарҙар менән ҡатышып бөттө. Бер аҙы Дунай йылғаһы буй ына барып славяндарҙы ҡулға алып хәҙерге Болгария дәүләтен төҙөнө.
1 Изах — аңлатыу, асыҡлау (разъяснение, объяснение). 375 -----------
