Научное наследие государственных деятелей, стоявших у истоков создания Башкирской республики менән барғанда, анан һуңғы булған 12-18-се йылдағы француз Напо- леонға ҡаршы, 1856-сы йылда булған төрөк, француз, инглиз берлегенә ҡаршы мәжбүри ебәреләләр1.
Мәскәү дәүләте үзбәк, төркмән, һарт, ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ халыҡтарын үҙенә буйһондороуҙа ла башҡорт ғәскәрҙәренән бик ныҡ файҙалана. Башта башҡорттарҙа ғәскәрилек мәжбүри булмағанда үҙ ихтыяры, үҙ теләктәре менән ойошторола һәм алына. Мәҫәлән, Башҡортостандың үҙендә, йә аның күршеһендә йә сит патшалыҡтар тарафынан Мәскәү хөкүмәтенә ҡаршы тороусылар булһа, башҡорт ыстаршина һәм тархан дары Башҡортостанға ебәрелгән ваявутҡа үҙ халҡының дошманға ба рырға теләгәнлектәрен килеб ғарыз итәләр. Урыҫ мәьмүрҙәре2 хөкүмәт файҙаһына хеҙмәт итәсәктәренә ҡөрьән үптереб, шунан һуң башҡорттар һуғышҡа ебәреләләр. Былар һуғыш өсөн атын, кейемен, ҡоралын үҙҙәре етештерәләр. Был башҡорт ғәскәрҙәре үҙ тирәһендә, үҙ күршеләрендә һуғышһалар, аттарына ла, үҙҙәренә лә аҡса, аҙыҡ бирелмәй. Башҡор тостан әлкәһенән йөҙ саҡрым китһәләр генә аттарына ла, үҙҙәренә лә аҙыҡ бирелә баштай, йә аҙыҡ урынына аҡса бирелә.
1796-сы йылға саҡлы башҡорттарҙа ғәскәрлек шул хәлдә була. Ләкин был ысул урыҫ хөкүмәте өсөн, иҡтисади яҡтан еңел, расхудһыҙ булһала, сәйәси яҡтан файҙаһыҙ, бәлки зарарҙы ине, сөнки ошо «үҙе теләб» һуғышта булыусы башҡорттар бәғзе ваҡыт хөкүмәткә ҡаршы яҡҡа ла сығыб китәләр. Алар һуғыш күргән бер ҡәҙәре өйрәнгән бу лыуҙары өҫтөнә һуғыштан алыб ҡайтҡан ҡылысы, һөңгө, пистолет кеүек ҡоралдары менән дә файҙаланалар ине. Ыстаршина, тархан кеүек дәрәжә эйәләрен хөкүмәт үҙ ҡулында тота алһа ла, ғади (ябай. — А. Г.) халыҡтарҙы тота алмай, шулар бәғзе ваҡыт дошман яғына сығыб китәләр. Шул уҡ ваҡыт хөкүмәткә байтаҡ зарар килтерәләр ине. Шул сәбәбле хөкүмәт 18-се быуаттың аҙаҡтарында, быларҙы монтазам бер хәлгә ҡуйыу өсөн, башҡорттарҙа ғәскәрлекте мәжбүри итәргә уй ҙай. Был хаҡта башҡорт аҡһөйәктәре менән бер ҡәҙәр аңлашҡандан һуң, үҙенең башҡорт ғәскәрҙәре хаҡында 1796 йылғы ҡарарын сығара (Башҡорттарҙа ғәскәрлекте мәжбүри итеб, аларҙан (регулярный) мон тазам ғәскәр төҙөү ҡарары) шул ҡарарҙан һуң урындарҙа ерле идаралар төҙөү кәрәк була.
1 Чернов үҙенең запискаһында: «Наполеонға ҡаршы барған ғәскәрҙәре 30 полк, ин глиз, француз берлегенә ҡаршы торған башҡорт ғәскәре 40 мең ине тип сит гәзит тәргә яҙҙы», ти.
2 Мәьмүр — вазифалы кеше, чиновник.
353
Мәскәү дәүләте үзбәк, төркмән, һарт, ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ халыҡтарын үҙенә буйһондороуҙа ла башҡорт ғәскәрҙәренән бик ныҡ файҙалана. Башта башҡорттарҙа ғәскәрилек мәжбүри булмағанда үҙ ихтыяры, үҙ теләктәре менән ойошторола һәм алына. Мәҫәлән, Башҡортостандың үҙендә, йә аның күршеһендә йә сит патшалыҡтар тарафынан Мәскәү хөкүмәтенә ҡаршы тороусылар булһа, башҡорт ыстаршина һәм тархан дары Башҡортостанға ебәрелгән ваявутҡа үҙ халҡының дошманға ба рырға теләгәнлектәрен килеб ғарыз итәләр. Урыҫ мәьмүрҙәре2 хөкүмәт файҙаһына хеҙмәт итәсәктәренә ҡөрьән үптереб, шунан һуң башҡорттар һуғышҡа ебәреләләр. Былар һуғыш өсөн атын, кейемен, ҡоралын үҙҙәре етештерәләр. Был башҡорт ғәскәрҙәре үҙ тирәһендә, үҙ күршеләрендә һуғышһалар, аттарына ла, үҙҙәренә лә аҡса, аҙыҡ бирелмәй. Башҡор тостан әлкәһенән йөҙ саҡрым китһәләр генә аттарына ла, үҙҙәренә лә аҙыҡ бирелә баштай, йә аҙыҡ урынына аҡса бирелә.
1796-сы йылға саҡлы башҡорттарҙа ғәскәрлек шул хәлдә була. Ләкин был ысул урыҫ хөкүмәте өсөн, иҡтисади яҡтан еңел, расхудһыҙ булһала, сәйәси яҡтан файҙаһыҙ, бәлки зарарҙы ине, сөнки ошо «үҙе теләб» һуғышта булыусы башҡорттар бәғзе ваҡыт хөкүмәткә ҡаршы яҡҡа ла сығыб китәләр. Алар һуғыш күргән бер ҡәҙәре өйрәнгән бу лыуҙары өҫтөнә һуғыштан алыб ҡайтҡан ҡылысы, һөңгө, пистолет кеүек ҡоралдары менән дә файҙаланалар ине. Ыстаршина, тархан кеүек дәрәжә эйәләрен хөкүмәт үҙ ҡулында тота алһа ла, ғади (ябай. — А. Г.) халыҡтарҙы тота алмай, шулар бәғзе ваҡыт дошман яғына сығыб китәләр. Шул уҡ ваҡыт хөкүмәткә байтаҡ зарар килтерәләр ине. Шул сәбәбле хөкүмәт 18-се быуаттың аҙаҡтарында, быларҙы монтазам бер хәлгә ҡуйыу өсөн, башҡорттарҙа ғәскәрлекте мәжбүри итәргә уй ҙай. Был хаҡта башҡорт аҡһөйәктәре менән бер ҡәҙәр аңлашҡандан һуң, үҙенең башҡорт ғәскәрҙәре хаҡында 1796 йылғы ҡарарын сығара (Башҡорттарҙа ғәскәрлекте мәжбүри итеб, аларҙан (регулярный) мон тазам ғәскәр төҙөү ҡарары) шул ҡарарҙан һуң урындарҙа ерле идаралар төҙөү кәрәк була.
1 Чернов үҙенең запискаһында: «Наполеонға ҡаршы барған ғәскәрҙәре 30 полк, ин глиз, француз берлегенә ҡаршы торған башҡорт ғәскәре 40 мең ине тип сит гәзит тәргә яҙҙы», ти.
2 Мәьмүр — вазифалы кеше, чиновник.
353
