Научное наследие государственных деятелей, стоявших у истоков создания Башкирской республики хужалыҡтарҙың күп өлөшө — 18-19-нсы ғасыр араһында сит губерна ларҙан күсеп килгән крәҫтиәндәр.
1913-нсө йылғы иҫәп менән, Өфө губернаһында 3 миллион 140 мең халыҡ иҫәпләнеп, шуларҙан урыҫ, украиндар — 39 %, башҡорт— 40 %, татар — 10 %, ҡалғаны — төрлө ваҡ милләттәрҙән.
Синфи яҡтан 2 миллион 983 мең йән крәҫтиән, ҡалғаны — мещан, һөнәрселәр, түрә һәм сауҙа итеүсе халыҡтар. Быларҙан ауылдарҙа 2 мил лион 480 770 йән, ҡалғандары заводт-фабрикгарҙа йәшәйҙәр.
Ауыл хужалығы: Өфө губернаһының иң алдынғы кәсебе — ер менән файҙаланыу, иң иҫке техника буйынса эшләүгә ҡоролған. Ерҙе яңыртып эшләү тәртибе юҡ. Шулай ҙа йылына һәр төрлө игендән 120 миллион ботҡа тиклем иген йыйнала ине. Шул рәүештә Өфө губернаһының күп байлығы ауыл хужалығы кәсебендә булып, эшләүселәрҙең күбеһе — уаҡ хужалыҡ крәҫтиәндәре. 1917-нсе йылғы иҫәп буйынса, бөтә Өфө губернаһында 10 262 898 дисәтинә ер иҫәпләнә, шуларҙан: 1) ҡаҙна ерҙәре — 577 678 дисәтинә, ҡала һәм учреждениеларҙа — 256 670 дисәтинә; 2) батша ырыуҙарына ҡараған ерҙәр — 115 305 дисәтинә, хосуси ҡул дарҙа — 1 360 228 дисәтинә; 3) сиркәү-монастырь ерҙәре — 17 212, айырым крәҫтиән ерҙәре — 1 663 041 дисәтинә; 4) крәҫтиәнский банкыла — 43 586, крәҫтиәндәргә бүлеп бирелгән ерҙәр — 1 985 972 дисәтинә.
Шул рәүештә бөтә губерналағы йән хисабы 95 % крәҫтиән булып, алар ҡулына барлыҡ ерҙәрҙән 75 % ҡарай. Хосуси ҡулдарҙа, йәғни по мещиктар ҡарамағында — 15 %. Быларҙың беренсеһенең иген килеме 110 миллион бот, икенсеһе — помещиктар ҡулында — алты миллион бот иген килеме бар.
Губернала бөтә ерҙең 95 % крәҫтиәндәр ҡулында булһа ла, аларҙың хужалыҡтарына ҡарап бүлгән мәлдә, ерҙең ҡайһы синыф крәҫтиәнгә күпме тейеш, аңлап була. Мәҫәлән, 1917-нсе йылғы иҫәпкә ҡарағанда, ерҙәр шулай бүленәләр: 1) бөтөнләй ерһеҙ крәҫтиәндәр — 7 %, 2) 3 дис әтинәгә тиклем ер биләгән хужалыҡтар — 6 %, 3) 3-тән 5-кә тиклем — 10 %, 4) 5-тән 10-ға тиклем — 28 %, 5) 10-дан 15-кә тиклем — 17 %, 6) 15-тән 20-гә тиклем — 11 %, 7) 20-нән 30-ға тиклем — 10 %, 8) 30- ҙан 40 дисәтинәгә тиклем — 4 %, 9) 40-тан юғары булғандары — 7 %.
Дөйөм тикшергән мәлдә бөтә сәсергә яраҡлы ерҙең 75 % крәҫтиән дәр ҡулында булып күренһә лә, айырым хужалыҡтарға бүлә башлағас, ------------------------------------------------ 201 -------------------------------------------------
1913-нсө йылғы иҫәп менән, Өфө губернаһында 3 миллион 140 мең халыҡ иҫәпләнеп, шуларҙан урыҫ, украиндар — 39 %, башҡорт— 40 %, татар — 10 %, ҡалғаны — төрлө ваҡ милләттәрҙән.
Синфи яҡтан 2 миллион 983 мең йән крәҫтиән, ҡалғаны — мещан, һөнәрселәр, түрә һәм сауҙа итеүсе халыҡтар. Быларҙан ауылдарҙа 2 мил лион 480 770 йән, ҡалғандары заводт-фабрикгарҙа йәшәйҙәр.
Ауыл хужалығы: Өфө губернаһының иң алдынғы кәсебе — ер менән файҙаланыу, иң иҫке техника буйынса эшләүгә ҡоролған. Ерҙе яңыртып эшләү тәртибе юҡ. Шулай ҙа йылына һәр төрлө игендән 120 миллион ботҡа тиклем иген йыйнала ине. Шул рәүештә Өфө губернаһының күп байлығы ауыл хужалығы кәсебендә булып, эшләүселәрҙең күбеһе — уаҡ хужалыҡ крәҫтиәндәре. 1917-нсе йылғы иҫәп буйынса, бөтә Өфө губернаһында 10 262 898 дисәтинә ер иҫәпләнә, шуларҙан: 1) ҡаҙна ерҙәре — 577 678 дисәтинә, ҡала һәм учреждениеларҙа — 256 670 дисәтинә; 2) батша ырыуҙарына ҡараған ерҙәр — 115 305 дисәтинә, хосуси ҡул дарҙа — 1 360 228 дисәтинә; 3) сиркәү-монастырь ерҙәре — 17 212, айырым крәҫтиән ерҙәре — 1 663 041 дисәтинә; 4) крәҫтиәнский банкыла — 43 586, крәҫтиәндәргә бүлеп бирелгән ерҙәр — 1 985 972 дисәтинә.
Шул рәүештә бөтә губерналағы йән хисабы 95 % крәҫтиән булып, алар ҡулына барлыҡ ерҙәрҙән 75 % ҡарай. Хосуси ҡулдарҙа, йәғни по мещиктар ҡарамағында — 15 %. Быларҙың беренсеһенең иген килеме 110 миллион бот, икенсеһе — помещиктар ҡулында — алты миллион бот иген килеме бар.
Губернала бөтә ерҙең 95 % крәҫтиәндәр ҡулында булһа ла, аларҙың хужалыҡтарына ҡарап бүлгән мәлдә, ерҙең ҡайһы синыф крәҫтиәнгә күпме тейеш, аңлап була. Мәҫәлән, 1917-нсе йылғы иҫәпкә ҡарағанда, ерҙәр шулай бүленәләр: 1) бөтөнләй ерһеҙ крәҫтиәндәр — 7 %, 2) 3 дис әтинәгә тиклем ер биләгән хужалыҡтар — 6 %, 3) 3-тән 5-кә тиклем — 10 %, 4) 5-тән 10-ға тиклем — 28 %, 5) 10-дан 15-кә тиклем — 17 %, 6) 15-тән 20-гә тиклем — 11 %, 7) 20-нән 30-ға тиклем — 10 %, 8) 30- ҙан 40 дисәтинәгә тиклем — 4 %, 9) 40-тан юғары булғандары — 7 %.
Дөйөм тикшергән мәлдә бөтә сәсергә яраҡлы ерҙең 75 % крәҫтиән дәр ҡулында булып күренһә лә, айырым хужалыҡтарға бүлә башлағас, ------------------------------------------------ 201 -------------------------------------------------
