S Ҡ айһы берҙә баш ҡ орт телен, ю гары мәҙәниәт йәки классик музы ка кеү ек үк, элит ар т елдер, т ип т ә уйлайы м , һ әр кем Ч айковскийҙы т ы ңламай бит. Ә т ы ңлаусы лар т улы ҡ анлы т ормош м енән йәшәй.
ЗАМАН БАШҠ ОРТО / №41, 2022 йыл 9 федераль округында марийҙ- ар, сыуаштар, удмурттар кеүек "монстрҙар" бар. Улар тау аҡ тара, тиергә мөмкин. Марий- ҙарҙа Андрей Чемышев - ҙур эштәр башҡарырға һәләтле "ғифрит", ул беҙгә һәр саҡ ярҙ ам итә, аңлата һәм: "Егеттәр, артабан үҙегеҙ эшләгеҙ. Һеҙҙә хәл-торош күпкә яҡшы, ерегеҙ ҙур, халҡығыҙ күп, нимәгә мыжыйһығыҙ. Һеҙ түгел, беҙ мыжырға тейеш, һеҙ шундай мөмкинлегегеҙ булғанға Алла һы Тәғәләгә рәхмәтле булып, ҙур эштәр атҡарырға тейеш, ә һеҙ эт һуғараһығыҙ. Ваҡыт көтмәй, балалар тыуа, бөгөн эшләмәһәгеҙ киләсәктә улар ҙы туған телдән мәхрүм итәһе геҙ. Был бик аяныслы була саҡ", - ти.
Тағы шуны билдәләп китер инем: быға тиклем күптәр ма шина тәржемәсеһенең тәрже мәләренән көлә, ҡәнәғәтһеҙ лек белдерә ине, ә хәҙер "һеҙ ҙең тәржемәсегеҙ шымара ба ра", тиҙәр, шул уҡ ваҡытта уның һөйләмдәрҙе ябайлаш- тырыуын, хаталар ебәреүен белдерәләр, әммә берәү ҙә көлмәй. Был да ҡыуаныслы, сөнки яйлап шымара-шыма- ра, бер көн килеп юғары си ни һалым түләүселәр аҡсаһы на эшләй. Бер-бер хәл була ҡалһа, беҙ унда ниндәй дис кылар булғанын да белмәйә сәкбеҙ. Шуныһы йәнде көйҙө рә.
Әммә хәҙер беҙ был турала уйламайбыҙ, сөнки уларға ҡа рағанда күберәк эшләй алдыҡ. Бында нимә әйтеп киткем ки лә: бына Фирҙәүес Хисамет динова - ул башҡорт теле ғи леменең апостолы, команда һы менән Башҡорт теленең аңлатмалы академик һүҙлеге нең 10 томын сығарыуға өл гәште. Был - буй етмәҫ бейек лек. Беҙ ошо күп томлыҡты цифрлап, ундағы барлыҡ мәғ лүмәтте базаға индерәбеҙ. Һәм шуның менән телде кодифи- кациялау тамамланасаҡ, тиер гә мөмкин, сөнки 10 том үҙенә барлыҡ һүҙлектәрҙе алған. Ун да хатта диалектизмдар һәм күп миҫалдар ҙа бар. Миҫал дар, әйткәндәй, машина фон дынан алынған.
► Тарих, тел һәм әҙәбиәт ин ституты үҙе корпус эшләй, БДУ - үҙе айырым. Волонте- рҙар үҙҙәре үҙ алдына тыры ша. Ни өсөн ошо бер үк эште башҡарыусылар берләшеп, эште енеләйтергә һәм тиҙлә- төнләй икенсе. Бында ла шу лай: дәүләт эшләгән эштә һө ҙөмтә ҡыҙыҡһындырмаған ке шеләр төркөмө йыйыла, мо тивация юҡ. Ә бөгөнгө баҙар иҡтисады осоронда үҙен-үҙе алға һөргән нимәлер уйлап тапҡы килә. Дөрөҫөн әйткән дә, башҡорт теле әлкәһендә баҙар механизмы бөтөнләй эшләмәй, сөнки тел менән аҡ са эшләп булмай. Нимәлер эшләүселәр булһа ла, улар үҙҙәренә зыян килтереп, үҙ иҫәбенә эшләй. Бары тик тор моштан, эшләгән эшенән ҡә нәғәтлек ала. Моғайын, улар өсөн ошо кисереш матди бай лыҡҡа ҡарағанда ҡиммәтерәк- тер. Ҡайһы ваҡыт шуны үҙем дә күҙәтәм: бер кемгә бер нәмә кәрәк түгел, ә һин һаман да нимәлер эшләргә тырыша һың, эшләйһең - әйтерһең дә, яңғыҙ яу ҡайтарған яугирһың һәм шуның менән бәхетлеһең!
► Ғәҙәттә, күптәр ҙур энту зиазм менән башлай ҙа, бер ниндәй ҙә яҡлау, терәк, ярҙам тапмайынса, яйлап "яна"... "Янмаҫ" өсөн нимә эшләргә кәрәк?
- "Яныу" - бик ауыр тема. Күп дуҫтарым "янды", күптәр ләһә, һунынан үҙҙәренә лә был шөғөл оҡшап ҡалды, тиҙәр. Әлбиттә, уны уҡытыусылар ҙа үҙ эшендә ҡуллана ала. Әлегә, әлбиттә, чат-бот бик ябай ғы на, әммә беҙ уны Айгиз Ҡуна- фин менән киңәйтергә, стати стика күрһәткесен өҫтәргә ниәтләйбеҙ. Мәҫәлән, һәр ке ше үҙенең бер көндә, бер аҙна ла ниндәй өлөш индергәнен ҡарай аласаҡ. Әгәр ошондай күрһәткес булһа, бағыусылар табып, ирекмәндәрҙе нисек тер дәртләндерергә лә булыр ине. Статистика бит был эшкә кемдең ниндәй өлөш ин дергәнен асыҡ күрһәтеп тора. Чат-ботты шулай яйлап ка миллаштырһаҡ, киләсәктә ул бар халыҡты берләштергән милли проект булыр тип өмөтләнәбеҙ.
► Бөгөн һәр тармаҡта ирек- мәнлек киң ҡолас ала. Ә бына интеллектуаль ирекмәнлеккә кешеләрҙе нисек ылыҡты рырға? Нисек улар күңеленә дәрт һалырға?
- Һуңғы ваҡытта шуға инан дым: әгәр кемделер үҙеңдең командаңа алырға теләһәң, шул кешегә шәхсән мөрәжәғәт итергә кәрәк. Башҡа ысулда- да белгән, бәләкәй саҡтан уны аңлаған һәм уның теләктәрен үтәгән, уны үҫтергән дуҫы бу лһа, һәр бала вундеркинд бу лыр һәм тормошобоҙ үҙгәрер ине. Телдәр ҙә күп булыр һәм был бер ниндәй ҙә ауырлыҡ тыуҙырмаҫ ине, сөнки туған теле аша башҡа теләһә ниндәй телде аңлай алыр ине бала. Был әлегә хыял, әммә уны тор мошҡа ашырыу мөмкин.
Ҡайһы берҙә башҡорт те лен, юғары мәҙәниәт йәки классик музыка кеүек үк, эли тар телдер, тип тә уйлайым. Һәр кем Чайковскийҙы тың ламай бит. Ә тыңлаусылар ту лы ҡанлы тормош менән йә шәй. Башҡорт телен заманса технологияларға индерергә тырышыусыларҙы ла тулы ҡанлы тормош менән йәшәй тип уйлайым...
► Йәғни һинең яҙмышың тел яҙмышы менән үрелеп бара, һин үҙен тел булып, уның һәр өнө булып янгырайһын?..
- Мин бәләкәйҙән әсәйем- дең тыуған ауылы Малайҙа (Ҡырмыҫҡалы районы) үҫтем, һәр йәй башҡорттар араһын да, тәбиғәттә йәшәнем һәм башҡорт телен, алаһы ла, ҡо- БЕРЛӘШТЕРӘСӘК...
башкортсага өйрәтеү проекттары фатлы тәржемә итә лә башлар, тигән өмөттәбеҙ.
"Диван эксперттары", әл биттә, булған һәм буласаҡ. Әммә беҙҙең мөхиттә эшлекле кешеләр тупланған, улар аҙ һөйләй, күп эшләй, шунан кинәнес ала. Беҙҙең өсөн иң ҙур баһа - башҡалар һөйләнеп торғанда ла ниндәйҙер уңыш ҡа өлгәшеү, хатта аяҡ салырға тырышыусылар ниндәйҙер кимәлдә сәмләндереп тә ебәрә әле ул.
► Рәсәй Фәндәр академия һының Өфө федераль тикше ренеүҙәр үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты башҡорт теленен корпусын эшләй, һеҙ уны ҡулланаһығыҙмы, сөнки әҙер корпусты ҡулланып, уны тәржемә итеп ҡуйыуы еңе лерәк, корпусты ирекле ҡул ланыу мөмкинлеге бармы?
- Бик сетерекле тема һәм һо рау... Хәйер, хәҙер бик сете рекле лә түгел инде. Мин үҙем унда ете йыл эшләнем. Маши на фонды лабораторияһында эшләгән барлыҡ лингвиста рҙы ла яҡшы беләм. Шуға ҡа рамаҫтан, ошо йылдар эсендә беҙгә бер генә файл да бирмә неләр. Беҙ китаптарҙы китап хананан алып, уларҙы үҙебеҙ сканлап эшләй башланыҡ. Был алйотлоҡ, әлбиттә, әммә ысынбарлыҡ шулай. Ни тиһәң дә, Фәндәр академияһы - бюд жет ойошмаһы, унда хеҙмәт кәрҙәр бюджет аҡсаһына, яу ланған гранттар иҫәбенә, йәғ- тергә тырышмай? Сәбәп ни мәлә? Ни өсөн берҙәмлек юҡ?
- Мин административ вер тикаль яҡлы тү гел, селтәр структураһы (горизонталь) яҡлы. Әйҙә, төрлө төркөмдәр, йәмғиәттәр күп булһын. Улар үҙ-ара нисек тә булһа аңла шыр, сөнки бер ҡаҙанда ҡай найбыҙ бит. БР Хөкүмәтенән Тәржемәләр үҙәге ойоштороу тураһында белдерҙеләр. Шәп яңғырай! Унда алтаҡталарҙан алып рәсми ҡағыҙҙарға тик лем тәржемә итәсәктәр. Әммә унда, ғәҙәттә, төрлө кимәлле чиновниктар йыйыла һәм эш алға бармай. Шул уҡ ваҡытта улар ирекмәндәрҙе аргкы планға ҡыҫырыҡлай. Адми нистратив рәүештә эшләнгән эш ҡамасаулай ғына, уның менән алға китеп булмай. Шул уҡ Машина фонды ла дәүләт тарафынан булдырылғайны, ә ул беҙ теләгәнсә эшләмәй...
► Ихтик китапханаһы ла - ирекмәнлек һөҙөмтәһе. Вики педия ирекмәндәре, мәҫәлән, кәрәкле сығанаҡтарҙы рәсми китапхана сайтынан түгел, ә Ихтик китапханаһынан та- бырга мөмкин, тиҙәр. Ни өсөн грант алып эшләгән дәү ләт учреждениелары эшенә ҡарағанда ирекмәндәрҙен эш мәкәрлек һөҙөмтәһе яҡшы раҡ килеп сыга?
- Һөҙөмтәлелеккә килгәндә, шәхси фирмалар күпкә яҡшы раҡ, һөҙөмтәлерәк эшләй, сөнки уларҙа эшкә ҡараш бө- беҙҙең мөхиттән юғалды. Үҙем дә шундай хәл-торош кисер ҙем, ике тапҡыр йәнем көйөп: "Башҡаса был эштәрҙең бере һе м енән д ә ш өғ өлләнм әйем , үҙем өсөн йәшәгем килә, мин донъя буйлап сәйәхәт итер инем, китаптарҙы сканлап ул тырғансы, уларҙы иркенләп уҡыр инем, нимәгә миңә бы лар барыһы ла", - тип ташлап ҡуйғаным булды. Шунан мин туған телгә биргәнгә ҡараған да, был эштән үҙемә күберәк алғанымды андап, ҡабат тото нам... Күңелем менән был эш тең минеке икәнен аңлайым, сөнки мин телем менән бер бөтөн.
► Бөгөн төп маҡсат - ошо параллель текстарҙы тикше реү буйынса чат-боттын эшен тагы ла әүҙемләштереү. Хәҙер уҡыуҙар башланды, шөкөр, башҡорт теле мәктәптәрҙә уҡытыла. Ә бына ошо чат- ботты бит дәрестә лә ҡулла нырға йәки уҡыусыларға өйгә эш итеп бирергә була...
- Коллегам Ислам Байгу жин, төркиәтсе, шәреҡ телдә ре буйынса белгес, шул уҡ ваҡытта ул БДУ-ның Башҡорт филологияһы һәм шәрҡиәт факультетында ла уҡыта. Мин чат-ботҡа еңел генә инер өсөн QR-кодтар менән визиткалар эшләнем, ә Ислам факультет тағы тәржемәсе һәнәренә уҡы ған студенттарына уны тара тып, ошо чат-ботта тәжрибә тупларға ҡушты. Студенттар тәүҙә теләр-теләмәҫ кенә эш- рҙы белмәйем. Быға тиклем ҡулланып ҡараган башҡа ысулдар ниңәлер эшләмәй...
Ғөмүмән, интеллектуаль ирекмәнлеккә ағзалар йәлеп итеүҙе мин философик мәсь әлә тиер инем. Сөнки бер үк нәмәне аңлатаһың, аңлата- Һын,, һөйләйһең, сыгыш яһай- һың - һөҙөмтә юҡ. Тимәк, бында мин, йәғни уҡытыусы, башҡаларға төп фекерҙе ет керә алмайым, йәиһә улар ми не аңлар кимәлдә түгел. Йә булмаһа, беҙ, энтузиастар, бик аҙбыҙ һәм башҡорт теленен киләсәге ошо бер төркөм ке шеләрҙән башҡа береһенә лә кәрәкмәй... Бәлки, башҡорт теле ошо ҙур тиҙлек ала барған поезд вагонына эләгергә тей еш түгелдер, ә беҙ уны шунда тығырға тырышабыҙҙыр?..
Әгәр минән: "Һуңғы туҡта лышығыҙ ниндәй?" - тип һо раһалар, "Ул башҡортса яһал ма интеллект, йәғни гаджет- тарҙағы Алиса, Siri, Alexa, Cortana һ.б. кеүек виртуаль ас систенттар булдырыу”, тип яу аплар инем. Был - яһалма ин теллекттың беренсе стадияһы ғына. Телде ҡулланыуҙың киләсәге - заманса технологи яларҙа. Башҡорт телен шунда индереп ҡалһаҡ, телебеҙ йә шәйәсәк. Әлегә беҙ уй-фекерҙе текст аша ғына ҡабул итеп өйрәнгәнбеҙ, ә яһалма интел лект быны инҡар итеп, беҙҙе икенсе кимәлгә алып сығасаҡ.
Бөгөн бик күп балаларҙың һәләте асылмай ҡала һәм беҙ ҙең белем биреү системаһы ның быға көсө һәм ҡеүәте етмәй. Әгәр баланын барыһын лаһы ла булһа ла, башҡортта рҙы яраттым. Был һөйөү ми- нең ҡаныма Һеңгән. Атай- әсәйҙе яратмау мөмкин түгел, башҡа атай-әсәй кәрәк тә түгел. Туған тел менән дә шу лай.
ШУЛАЙ ИТЕП...
"Б ар л ы ҡ баш ҡ орттарҙы бер- ләштергән проекттар күп түгел, ҡайһы берҙәре хатта кешеләрҙе айыра. Ә нейроселтәрҙе башҡ- ортсаға өйрәтеү проекттары (Глосбе, параллель һөйләмдәр ҙе тикшереү чат-боты) берләш тереүсе проект тип уйлайым һәм беҙ барыбыҙ бер булып, дәррәү тотоноп, башҡорттон да төшөп ҡалгандарҙан, телебеҙ- ҙең дә бер телдән дә кәм түгел леген күрһәтергә тейешбеҙ. Әлегә беҙ ниндәй байлыҡ тауы өҫтөндә баҫып торганыбыҙҙы ла анлай алмай, һаман бер урында тапаныуыбыҙҙы дауам итәбеҙ.
Башҡорт тарихы бик оҙон, ә алда нимә буласағы - билдәһеҙ. Ә тел - ул шул тиклем тәрән ме тафизик донъя, уга бер сумһаң, сыгып булмай, сөнки тормош физик донъя менән сагыштыр- ганда күпкә байыраҡ, күпкә са- гыуыраҡ", - ти Искәндәр Алик улы. Ә һеҙ һаман башҡорт те лен үҫтереү һәм һаҡлап ҡалыу өсөн нимә эшләргә тип баш ва- таһыгыҙмы? Артыҡ баш ватыр ға кәрәкмәй - тоторға ла эшләй башларға! Ин еңел юл - Теле грамм каналда "Параллель һөйләмдәрҙе тикшереү" тип яҙып, чат-ботҡа ҡушылырга һәм алга!
Зәйтүнә ӘЙЛЕ әңгәмәләште.
ЗАМАН БАШҠ ОРТО / №41, 2022 йыл 9 федераль округында марийҙ- ар, сыуаштар, удмурттар кеүек "монстрҙар" бар. Улар тау аҡ тара, тиергә мөмкин. Марий- ҙарҙа Андрей Чемышев - ҙур эштәр башҡарырға һәләтле "ғифрит", ул беҙгә һәр саҡ ярҙ ам итә, аңлата һәм: "Егеттәр, артабан үҙегеҙ эшләгеҙ. Һеҙҙә хәл-торош күпкә яҡшы, ерегеҙ ҙур, халҡығыҙ күп, нимәгә мыжыйһығыҙ. Һеҙ түгел, беҙ мыжырға тейеш, һеҙ шундай мөмкинлегегеҙ булғанға Алла һы Тәғәләгә рәхмәтле булып, ҙур эштәр атҡарырға тейеш, ә һеҙ эт һуғараһығыҙ. Ваҡыт көтмәй, балалар тыуа, бөгөн эшләмәһәгеҙ киләсәктә улар ҙы туған телдән мәхрүм итәһе геҙ. Был бик аяныслы була саҡ", - ти.
Тағы шуны билдәләп китер инем: быға тиклем күптәр ма шина тәржемәсеһенең тәрже мәләренән көлә, ҡәнәғәтһеҙ лек белдерә ине, ә хәҙер "һеҙ ҙең тәржемәсегеҙ шымара ба ра", тиҙәр, шул уҡ ваҡытта уның һөйләмдәрҙе ябайлаш- тырыуын, хаталар ебәреүен белдерәләр, әммә берәү ҙә көлмәй. Был да ҡыуаныслы, сөнки яйлап шымара-шыма- ра, бер көн килеп юғары си ни һалым түләүселәр аҡсаһы на эшләй. Бер-бер хәл була ҡалһа, беҙ унда ниндәй дис кылар булғанын да белмәйә сәкбеҙ. Шуныһы йәнде көйҙө рә.
Әммә хәҙер беҙ был турала уйламайбыҙ, сөнки уларға ҡа рағанда күберәк эшләй алдыҡ. Бында нимә әйтеп киткем ки лә: бына Фирҙәүес Хисамет динова - ул башҡорт теле ғи леменең апостолы, команда һы менән Башҡорт теленең аңлатмалы академик һүҙлеге нең 10 томын сығарыуға өл гәште. Был - буй етмәҫ бейек лек. Беҙ ошо күп томлыҡты цифрлап, ундағы барлыҡ мәғ лүмәтте базаға индерәбеҙ. Һәм шуның менән телде кодифи- кациялау тамамланасаҡ, тиер гә мөмкин, сөнки 10 том үҙенә барлыҡ һүҙлектәрҙе алған. Ун да хатта диалектизмдар һәм күп миҫалдар ҙа бар. Миҫал дар, әйткәндәй, машина фон дынан алынған.
► Тарих, тел һәм әҙәбиәт ин ституты үҙе корпус эшләй, БДУ - үҙе айырым. Волонте- рҙар үҙҙәре үҙ алдына тыры ша. Ни өсөн ошо бер үк эште башҡарыусылар берләшеп, эште енеләйтергә һәм тиҙлә- төнләй икенсе. Бында ла шу лай: дәүләт эшләгән эштә һө ҙөмтә ҡыҙыҡһындырмаған ке шеләр төркөмө йыйыла, мо тивация юҡ. Ә бөгөнгө баҙар иҡтисады осоронда үҙен-үҙе алға һөргән нимәлер уйлап тапҡы килә. Дөрөҫөн әйткән дә, башҡорт теле әлкәһендә баҙар механизмы бөтөнләй эшләмәй, сөнки тел менән аҡ са эшләп булмай. Нимәлер эшләүселәр булһа ла, улар үҙҙәренә зыян килтереп, үҙ иҫәбенә эшләй. Бары тик тор моштан, эшләгән эшенән ҡә нәғәтлек ала. Моғайын, улар өсөн ошо кисереш матди бай лыҡҡа ҡарағанда ҡиммәтерәк- тер. Ҡайһы ваҡыт шуны үҙем дә күҙәтәм: бер кемгә бер нәмә кәрәк түгел, ә һин һаман да нимәлер эшләргә тырыша һың, эшләйһең - әйтерһең дә, яңғыҙ яу ҡайтарған яугирһың һәм шуның менән бәхетлеһең!
► Ғәҙәттә, күптәр ҙур энту зиазм менән башлай ҙа, бер ниндәй ҙә яҡлау, терәк, ярҙам тапмайынса, яйлап "яна"... "Янмаҫ" өсөн нимә эшләргә кәрәк?
- "Яныу" - бик ауыр тема. Күп дуҫтарым "янды", күптәр ләһә, һунынан үҙҙәренә лә был шөғөл оҡшап ҡалды, тиҙәр. Әлбиттә, уны уҡытыусылар ҙа үҙ эшендә ҡуллана ала. Әлегә, әлбиттә, чат-бот бик ябай ғы на, әммә беҙ уны Айгиз Ҡуна- фин менән киңәйтергә, стати стика күрһәткесен өҫтәргә ниәтләйбеҙ. Мәҫәлән, һәр ке ше үҙенең бер көндә, бер аҙна ла ниндәй өлөш индергәнен ҡарай аласаҡ. Әгәр ошондай күрһәткес булһа, бағыусылар табып, ирекмәндәрҙе нисек тер дәртләндерергә лә булыр ине. Статистика бит был эшкә кемдең ниндәй өлөш ин дергәнен асыҡ күрһәтеп тора. Чат-ботты шулай яйлап ка миллаштырһаҡ, киләсәктә ул бар халыҡты берләштергән милли проект булыр тип өмөтләнәбеҙ.
► Бөгөн һәр тармаҡта ирек- мәнлек киң ҡолас ала. Ә бына интеллектуаль ирекмәнлеккә кешеләрҙе нисек ылыҡты рырға? Нисек улар күңеленә дәрт һалырға?
- Һуңғы ваҡытта шуға инан дым: әгәр кемделер үҙеңдең командаңа алырға теләһәң, шул кешегә шәхсән мөрәжәғәт итергә кәрәк. Башҡа ысулда- да белгән, бәләкәй саҡтан уны аңлаған һәм уның теләктәрен үтәгән, уны үҫтергән дуҫы бу лһа, һәр бала вундеркинд бу лыр һәм тормошобоҙ үҙгәрер ине. Телдәр ҙә күп булыр һәм был бер ниндәй ҙә ауырлыҡ тыуҙырмаҫ ине, сөнки туған теле аша башҡа теләһә ниндәй телде аңлай алыр ине бала. Был әлегә хыял, әммә уны тор мошҡа ашырыу мөмкин.
Ҡайһы берҙә башҡорт те лен, юғары мәҙәниәт йәки классик музыка кеүек үк, эли тар телдер, тип тә уйлайым. Һәр кем Чайковскийҙы тың ламай бит. Ә тыңлаусылар ту лы ҡанлы тормош менән йә шәй. Башҡорт телен заманса технологияларға индерергә тырышыусыларҙы ла тулы ҡанлы тормош менән йәшәй тип уйлайым...
► Йәғни һинең яҙмышың тел яҙмышы менән үрелеп бара, һин үҙен тел булып, уның һәр өнө булып янгырайһын?..
- Мин бәләкәйҙән әсәйем- дең тыуған ауылы Малайҙа (Ҡырмыҫҡалы районы) үҫтем, һәр йәй башҡорттар араһын да, тәбиғәттә йәшәнем һәм башҡорт телен, алаһы ла, ҡо- БЕРЛӘШТЕРӘСӘК...
башкортсага өйрәтеү проекттары фатлы тәржемә итә лә башлар, тигән өмөттәбеҙ.
"Диван эксперттары", әл биттә, булған һәм буласаҡ. Әммә беҙҙең мөхиттә эшлекле кешеләр тупланған, улар аҙ һөйләй, күп эшләй, шунан кинәнес ала. Беҙҙең өсөн иң ҙур баһа - башҡалар һөйләнеп торғанда ла ниндәйҙер уңыш ҡа өлгәшеү, хатта аяҡ салырға тырышыусылар ниндәйҙер кимәлдә сәмләндереп тә ебәрә әле ул.
► Рәсәй Фәндәр академия һының Өфө федераль тикше ренеүҙәр үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты башҡорт теленен корпусын эшләй, һеҙ уны ҡулланаһығыҙмы, сөнки әҙер корпусты ҡулланып, уны тәржемә итеп ҡуйыуы еңе лерәк, корпусты ирекле ҡул ланыу мөмкинлеге бармы?
- Бик сетерекле тема һәм һо рау... Хәйер, хәҙер бик сете рекле лә түгел инде. Мин үҙем унда ете йыл эшләнем. Маши на фонды лабораторияһында эшләгән барлыҡ лингвиста рҙы ла яҡшы беләм. Шуға ҡа рамаҫтан, ошо йылдар эсендә беҙгә бер генә файл да бирмә неләр. Беҙ китаптарҙы китап хананан алып, уларҙы үҙебеҙ сканлап эшләй башланыҡ. Был алйотлоҡ, әлбиттә, әммә ысынбарлыҡ шулай. Ни тиһәң дә, Фәндәр академияһы - бюд жет ойошмаһы, унда хеҙмәт кәрҙәр бюджет аҡсаһына, яу ланған гранттар иҫәбенә, йәғ- тергә тырышмай? Сәбәп ни мәлә? Ни өсөн берҙәмлек юҡ?
- Мин административ вер тикаль яҡлы тү гел, селтәр структураһы (горизонталь) яҡлы. Әйҙә, төрлө төркөмдәр, йәмғиәттәр күп булһын. Улар үҙ-ара нисек тә булһа аңла шыр, сөнки бер ҡаҙанда ҡай найбыҙ бит. БР Хөкүмәтенән Тәржемәләр үҙәге ойоштороу тураһында белдерҙеләр. Шәп яңғырай! Унда алтаҡталарҙан алып рәсми ҡағыҙҙарға тик лем тәржемә итәсәктәр. Әммә унда, ғәҙәттә, төрлө кимәлле чиновниктар йыйыла һәм эш алға бармай. Шул уҡ ваҡытта улар ирекмәндәрҙе аргкы планға ҡыҫырыҡлай. Адми нистратив рәүештә эшләнгән эш ҡамасаулай ғына, уның менән алға китеп булмай. Шул уҡ Машина фонды ла дәүләт тарафынан булдырылғайны, ә ул беҙ теләгәнсә эшләмәй...
► Ихтик китапханаһы ла - ирекмәнлек һөҙөмтәһе. Вики педия ирекмәндәре, мәҫәлән, кәрәкле сығанаҡтарҙы рәсми китапхана сайтынан түгел, ә Ихтик китапханаһынан та- бырга мөмкин, тиҙәр. Ни өсөн грант алып эшләгән дәү ләт учреждениелары эшенә ҡарағанда ирекмәндәрҙен эш мәкәрлек һөҙөмтәһе яҡшы раҡ килеп сыга?
- Һөҙөмтәлелеккә килгәндә, шәхси фирмалар күпкә яҡшы раҡ, һөҙөмтәлерәк эшләй, сөнки уларҙа эшкә ҡараш бө- беҙҙең мөхиттән юғалды. Үҙем дә шундай хәл-торош кисер ҙем, ике тапҡыр йәнем көйөп: "Башҡаса был эштәрҙең бере һе м енән д ә ш өғ өлләнм әйем , үҙем өсөн йәшәгем килә, мин донъя буйлап сәйәхәт итер инем, китаптарҙы сканлап ул тырғансы, уларҙы иркенләп уҡыр инем, нимәгә миңә бы лар барыһы ла", - тип ташлап ҡуйғаным булды. Шунан мин туған телгә биргәнгә ҡараған да, был эштән үҙемә күберәк алғанымды андап, ҡабат тото нам... Күңелем менән был эш тең минеке икәнен аңлайым, сөнки мин телем менән бер бөтөн.
► Бөгөн төп маҡсат - ошо параллель текстарҙы тикше реү буйынса чат-боттын эшен тагы ла әүҙемләштереү. Хәҙер уҡыуҙар башланды, шөкөр, башҡорт теле мәктәптәрҙә уҡытыла. Ә бына ошо чат- ботты бит дәрестә лә ҡулла нырға йәки уҡыусыларға өйгә эш итеп бирергә була...
- Коллегам Ислам Байгу жин, төркиәтсе, шәреҡ телдә ре буйынса белгес, шул уҡ ваҡытта ул БДУ-ның Башҡорт филологияһы һәм шәрҡиәт факультетында ла уҡыта. Мин чат-ботҡа еңел генә инер өсөн QR-кодтар менән визиткалар эшләнем, ә Ислам факультет тағы тәржемәсе һәнәренә уҡы ған студенттарына уны тара тып, ошо чат-ботта тәжрибә тупларға ҡушты. Студенттар тәүҙә теләр-теләмәҫ кенә эш- рҙы белмәйем. Быға тиклем ҡулланып ҡараган башҡа ысулдар ниңәлер эшләмәй...
Ғөмүмән, интеллектуаль ирекмәнлеккә ағзалар йәлеп итеүҙе мин философик мәсь әлә тиер инем. Сөнки бер үк нәмәне аңлатаһың, аңлата- Һын,, һөйләйһең, сыгыш яһай- һың - һөҙөмтә юҡ. Тимәк, бында мин, йәғни уҡытыусы, башҡаларға төп фекерҙе ет керә алмайым, йәиһә улар ми не аңлар кимәлдә түгел. Йә булмаһа, беҙ, энтузиастар, бик аҙбыҙ һәм башҡорт теленен киләсәге ошо бер төркөм ке шеләрҙән башҡа береһенә лә кәрәкмәй... Бәлки, башҡорт теле ошо ҙур тиҙлек ала барған поезд вагонына эләгергә тей еш түгелдер, ә беҙ уны шунда тығырға тырышабыҙҙыр?..
Әгәр минән: "Һуңғы туҡта лышығыҙ ниндәй?" - тип һо раһалар, "Ул башҡортса яһал ма интеллект, йәғни гаджет- тарҙағы Алиса, Siri, Alexa, Cortana һ.б. кеүек виртуаль ас систенттар булдырыу”, тип яу аплар инем. Был - яһалма ин теллекттың беренсе стадияһы ғына. Телде ҡулланыуҙың киләсәге - заманса технологи яларҙа. Башҡорт телен шунда индереп ҡалһаҡ, телебеҙ йә шәйәсәк. Әлегә беҙ уй-фекерҙе текст аша ғына ҡабул итеп өйрәнгәнбеҙ, ә яһалма интел лект быны инҡар итеп, беҙҙе икенсе кимәлгә алып сығасаҡ.
Бөгөн бик күп балаларҙың һәләте асылмай ҡала һәм беҙ ҙең белем биреү системаһы ның быға көсө һәм ҡеүәте етмәй. Әгәр баланын барыһын лаһы ла булһа ла, башҡортта рҙы яраттым. Был һөйөү ми- нең ҡаныма Һеңгән. Атай- әсәйҙе яратмау мөмкин түгел, башҡа атай-әсәй кәрәк тә түгел. Туған тел менән дә шу лай.
ШУЛАЙ ИТЕП...
"Б ар л ы ҡ баш ҡ орттарҙы бер- ләштергән проекттар күп түгел, ҡайһы берҙәре хатта кешеләрҙе айыра. Ә нейроселтәрҙе башҡ- ортсаға өйрәтеү проекттары (Глосбе, параллель һөйләмдәр ҙе тикшереү чат-боты) берләш тереүсе проект тип уйлайым һәм беҙ барыбыҙ бер булып, дәррәү тотоноп, башҡорттон да төшөп ҡалгандарҙан, телебеҙ- ҙең дә бер телдән дә кәм түгел леген күрһәтергә тейешбеҙ. Әлегә беҙ ниндәй байлыҡ тауы өҫтөндә баҫып торганыбыҙҙы ла анлай алмай, һаман бер урында тапаныуыбыҙҙы дауам итәбеҙ.
Башҡорт тарихы бик оҙон, ә алда нимә буласағы - билдәһеҙ. Ә тел - ул шул тиклем тәрән ме тафизик донъя, уга бер сумһаң, сыгып булмай, сөнки тормош физик донъя менән сагыштыр- ганда күпкә байыраҡ, күпкә са- гыуыраҡ", - ти Искәндәр Алик улы. Ә һеҙ һаман башҡорт те лен үҫтереү һәм һаҡлап ҡалыу өсөн нимә эшләргә тип баш ва- таһыгыҙмы? Артыҡ баш ватыр ға кәрәкмәй - тоторға ла эшләй башларға! Ин еңел юл - Теле грамм каналда "Параллель һөйләмдәрҙе тикшереү" тип яҙып, чат-ботҡа ҡушылырга һәм алга!
Зәйтүнә ӘЙЛЕ әңгәмәләште.
