8 S Бына Көнбайышта ошога - компьютер лингвистикаһына вуздарҙа 5 йыл уҡ ыталар. Беҙҙең Башҡ ортостанда был йүнәлештә белем алыусы бер генә кеше лә, студенттарҙың бер генә төркөмө лә юҡ , үкенескә күрә.
№41, 2022 йыл \ ЗАМАН БАШҠ ОРТО Үҙебеҙҙең ниндәйҙер фекергә, идеяға, башланғысҡа теләктәштәр, арҡаҙаштар тапмаһаҡ, күп осраҡта: "Янгыҙ яугир яу ҡайтармаҫ", - тип уйлай һалабыҙ. Ә бына бөгөнгө әңгәмәсебеҙ һис улай уйламай. Уның янгыҙы башлаган эштәре бихисап һәм һәр ҡайһыһы башҡорт теле үҫешендә айырым урын алып тора. Ҡайһы берҙә ул ел менән көрәшеүсе Дон Кихотҡа ла, ваҡыты менән күнел төшөнкөлөгөнә бирелеп, ғазап сиккән йәш Вертерга ла оҡшап китә. Ә көндәлек тормошта ул Ихтик, йәгни Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханала документтарҙы цифрлау бүлеге мөдире Искәндәр ШАКИРОВ. БДУ-ның Хоҡуҡ институтында уҡыган, әммә аспирантураны философия буйынса тамамлай. Философия фәндәре кандидаты, БДУ-ның философия һәм культурология кафедраһы доценты. Башҡорт телендәге сыганаҡтар менән эшләгән, эшмәкәрлегендә даими рәүештә һүҙлек ҡулланғандар белә: ул 20 йылдан ашыу Ихтиктың электрон китапханаһы - Ихтика.ру (ihtika.ru) проектын алып бара; 2017 йылдан алып Глосбе платформаһында башҡорт теленең электрон һүҙлеген төҙөй. Әлеге ваҡытта яһалма интеллектҡа башҡорт телен өйрәтеү менән шөгөлләнә. Бөгөн ул редакциябыҙ ҡунагы.
► Искәндәр, янгыҙ ҡарға яҙ килтермәй, тиҙәр. Ә һеҙ, ки реһенсә, теләк булғанда ян гыҙ ҙа күп файҙалы эштәр башҡарырға мөмкин икәнен раҫлайһығыҙ. Ә шулай ҙа, ба рыһы ла ҡасан башланды?
- Ғаиләбеҙҙә патефон булды, ә атайым ҡайҙа ғына барһа ла әкиәттәр яҙылған пластинка лар алып ҡайта ине. Мин шу ларҙы тыңлап үҫтем. Шунан башлап әҙәби әҫәрҙәрҙе уҡы ғанға ҡарағанда тыңлауҙы ны ғыраҡ үҙ итәм. Минеңсә, телде өйрәнеүҙең ысулдары күп, әм мә иң яҡшы ысулы - ул аудио- текстар тындау. Әҙәби әҫәрҙәр мине үҙенә тартты, әммә мәк тәпте тамамлағас, атай-әсәйем тәҡдиме менән БДУ-ның Хо ҡуҡ институтына уҡырға ин дем. Ләкин әҙәбиәткә булған һөйөүем барыбер көслөрәк ине. Атайым Өфөлә берен- селәрҙән булып тигәндәй ком пьютерға эйә булды, ә әсәйем сканер алып бирҙе һәм мин китаптарҙы сканлау менән ма уығып киттем. "Ихтик китап ханаһы" шулай барлыҡҡа кил де.
Ә бынан 4-5 йыл элек, ба ламды туған телебеҙҙә һөй ләштерергә тигән теләк ме нән, башымда Электрон һүҙ лек төҙөү идеяһы барлыҡҡа килде. Шулай итеп Глосбе платформаһында русса-баш- ҡортса һүҙлек эшләй башла ным. Эйе, һүҙлектән айырым һүҙҙәрҙе ҡарарға була, ә бына тотош һөйләмдәрҙе нисек тәр жемә итергә? Тотош китаптар ҙы, хатта рәсми документта ҙы... Һәм ошо идея яңы эҙлә неүҙәргә килтерҙе. Баҡтиһәң, был идея күптән йәшәй һәм, аныҡлап әйткәндә, башҡорт Википедияһы ирекмәндәре башҡорт һәм рус телендә бул ған параллель сығанаҡтарҙы йыя, ниндәйҙер база туплан ған да икән. Әммә етерлек түгел. Википедия - ирекле сы ғанаҡ булғас, ошо базаны ал дым һәм уны төрлө платфор маларға урынлаштыра, бер үк ваҡытта параллель текстар эҙләй башланым. База тулы ланған һайын, тәржемә сифа ты ла яҡшыра барҙы. Эшендең һөҙөмтәһен күрһәң, ҡанаттар үҫкәндәй була бит, мин дә шу лай дәртләнеп киттем. Тәрже мәсе рус теленән башҡортсаға тәржемә итә, баҡтиһәң, рус те ле аша башҡа телдәргә лә тәр жемә итергә була икән. Был тағы "текәрәк"! Һуңынан асыҡланыуынса, баҡтиһәң, машина тәржемәсеһен ҡайҙа теләйһең, шунда ҡулланып була: мәҫәлән, субтитрҙар яҙ ырға, аудиокитаптар булды рырға. Әйткәндәй, беҙ күптән түгел бер аудиокитап эшләп ҡараныҡ, унда тексты машина башҡорт теленә тәржемә итә һәм шулай уҡ машина бул дырған яһалма тауыш уҡый. Әгәр технологиялар шундай темптар менән үҫешһә, килә сәктә бөтә нәмәне тәржемә итеп буласаҡ. Бының өсөн беҙгә яҡшы рус-инглиз тәрже мәсеһе түгел, ә яҡшы рус- башҡорт тәржемәсеһе эшләргә кәрәк. Бында инде беҙҙең эле ктрон һүҙлектәр, телмәр син- тезаторҙары, телмәрҙе таныу сылар барыһы ла ярҙам итә, сөнки улар бер-береһе менән тығыҙ бәйләнгән.
> Ни өсөн был эш кәрәк, тип уйлайһығыҙ?
- Сөнки кеше хәтере барлыҡ һүҙҙәрҙе лә иҫендә ҡалдыра Яҡынса иҫәпләүҙәр буйынса Глосбе һүҙлегендә 350 меңдән ашыу һүҙ һәм һүҙбәйләнеш бар, һәм беҙ әле башланғыс стадияла ғына торабыҙ. Уға тел буйынса барлыҡ һүҙлек тәрҙе индереп бөтһәк тә ни ба ры 500 мен һүҙгә генә эйә бу ласаҡбыҙ. Ә башҡорт теле бик бай, беҙҙең тағы ла төрлө тар маҡтар буйынса һүҙлектәребеҙ бар, уларҙың барыһын да ин дереп бөтөү өсөн ҙур эш баш ҡарырға кәрәк. Был бер кеше нең генә көсөнән килмәй.
► Нейроселтәрҙе лә уҡытыр ға, өйрәтергә кәрәк. Кешене уҡытыуы енелерәкме, әллә нейтроселтәрҙеме?
төрлөсә тәржемә итергә була. Нейроселтәр шуларҙың бары һын да аңларға, белергә тей еш.
Икенсе яҡтан, компьютер беренсе тапҡыр шахмат буй ынса донъя чемпионын еңгәс, барыһы ла шаңҡып ҡалғайны. Хәҙер иһә береһе лә аптыра май, хатта компьютерҙы берәү ҙә еңә алмаясағын, бының мөмкин түгеллеген белә, сөн ки компьютер донъяла булған барлыҡ шахмат комбинация ларын хәтерендә һаҡлай. Беҙ хыялланған һәм эшләгән тәр жемәсе лә шундай буласаҡ - компьютер тел тураһында бө төн нәмәне, һәр китапты, бә ләкәй генә хикәйәне, барлыҡ яҙыусыларҙы - ғөмүмән, бар мәғлүмәтте үҙенә туплаясаҡ нимә эшләр? Мин кешеләргә ҡарағанда яһалма интеллект ҡа нығыраҡ ышанам, сөнки кешеләрҙән бик йыш күңел ҡайта, ул бик нескә, төрлө йо ғонтоларға бирелә. Ә машина - ул бөтөнләй икенсе. Мәҫә лән, бөгөн һәр кем ҡулланған смартфондар. Улар бит үҙе бер мөғжизә! Улар беҙҙе аңһыҙ итмәй бит.
Әлбиттә, киң күләмле мәҙә ниәт (маскульт) тигән пробле ма бар. Был осраҡта кешене аңраландырыу бара, кеше ҡулланыусыға әйләнә. Кем дер, эшләмәй генә йәшәргә ине, тип хыялланған, бөгөн улар пособиеға ғына йәшәй. Әммә һәләте булған айырым кешеләр, киреһенсә, тағы ла аҡыллы, зирәк була бара. Лә кин улар күп түгел. Шуға күрә мин яһалма интеллект тыуҙ ырған кире йоғонтоға ҡаршы тора алырға ғына аҡылыбыҙ етер, тип ышанам. Әгәр кире йоғонтоға ҡаршы тора алмай быҙ икән, тимәк, лайыҡ түгел беҙ.
► Хәҙер бөтә ерҙә "диван эксперттары" бар, улар үҙҙәре ҡатнашмай, ситтән генә ҡа рап, "нишләп улай түгел", "нишләп былай түгел”, тип һәм күпте беләсәк. Бер генә кеше лә ул тиклемде белә ал май, быға мейе лә сыҙамаҫ ине.
► Н ей роселтәр гағы нимә эшләй ала?
- Ул тексты тәржемә итеп кенә ҡалмай, ә уның йөкмәт кеһен аңлап, үҙе иллюстраци ялар эшләй, биҙәй ала. Мәҫә лән, һүҙ йылғала һыу ингән эт тураһында бара икән, нейро- нейроселтәрҙе ҡәнәғәтһеҙлек белдерә. Төрлө сараларҙа булһынмы, соци аль селтәрҙәрҙәме - башҡорт теле тураһында һөйләүселәр күп. әммә аныҡ эш те тотоп эшләүселәр әҙ. Һеҙҙен эште күҙәтеүсе "диван экспертта ры" бармы?
- Беҙҙә был мәсьәлә бик киҫ кен тормай, сөнки күптәр әле аңлап та етмәй тип уйлайым, сөнки "диван эксперты" булыу алмай. Ә нейроселтәрҙәр, мәғ лүмәттәр базаһы ҙур күләм менән эшләй. Мәҫәлән, беҙҙең параллель корпуста яҡынса 600 мең һөйләм бар, уға тағы ла 300 мең самаһы һөйләм өҫтәргә ниәтләйбеҙ һәм был эштең башы ғына әле. Китап тар күп, текстар күп, әҫәрҙәр күп - уларҙы корпусҡа инде рергә кеше юҡ. Ә барыһын да тиҙ эшләге килә, күрше- тирәнән артта ҡалғы килмәй. Көн һайын тамсылап ҡына эшләп, бер нәмәгә лә өлгәшеп булмай. Шулай уҡ эштең та мамланмай тороуы ла тынғы бирмәй, исмаһам, ниндәйҙер этап тамамланһа, еңелерәк бу лыр ине. Башҡорт теле башҡа телдәр менән бер рәттән цифрлы киңлеккә эләгеп ҡал һын тиһәк, ваҡыты булғанда ярҙам иткән ирекмәндәр кә рәк. Сөнки беҙ, айтишниктар, программистар бары тик мө хит кенә булдырабыҙ, ә кон- тентгы тулыландырыу - туҡта май дауам итеүсе процесс.
Телде ҡулланыуҙың киләсәге - заманса технологияларҙа. Башҡ орт телен шунда индереп ҡалһаҡ, телебеҙ йәшәйәсәк. Әлегә беҙ уй-фекерҙе текст аша гына ҡабул итеп өйрәнгәнбеҙ, ә яһалма интеллект быны инҡар итеп, беҙҙе икенсе кимәлгә алып сыгасаҡ. Бөгөн бик күп балаларҙың һәләте асылмай ҡала һәм беҙҙең белем биреү системаһының быға көсө һәм ҡеүәте етмәй. Әгәр баланың барыһын да белгән, бәләкәй саҡтан уны аңлаган һәм уның теләктәрен үтәгән, уны үҫтергән дуҫы булһа, һәр бала вундеркинд булыр һәм тормошобоҙ үҙгәрер ине.
- Әлбиттә, нейроселтәрҙе өйрәтеү ябайыраҡ, сөнки унда математик алгоритмдар ҡул ланыла. Бына Көнбайышта ошоға - компьютер лингвис тикаһына вуздарҙа 5 йыл уҡы талар. Беҙҙең Башҡортостанда был йүнәлештә белем алыусы бер генә кеше лә, студенттарҙ ың бер генә төркөмө лә юҡ, үкенескә күрә. Ә был - иң ал дынғы технологиялар. Минең өсөн нейроселтәр - бәләкәй бала кеүек: уны бөтөн нәмәгә өйрәтергә кәрәк. Уға ҡабат- ҡабат ҡабатлайһың, шулай яйлап ул аңлай башлай. Ни өсөн? Сөнки бер һөйләмде селтәр уны һүрәт итеп эшләй. Йәғни, ул китапты уҡып та ба ра, фильм да төшөрә. Килә сәктә шулай булыр ҙа, моға йын. Һәм бындай алым бала ларға ныҡ оҡшай.
► Прогресты, артыҡ хәрә кәтләнмәҫ өсөн, ялҡауҙар уй лап сығарған, тиҙәр. Яһалма интеллект, нейроселтәр кеше өсөн бөтә нәмәне аңлатып, әйтеп, эшләп торһа, һомо са- пиенс тағы ла нығыраҡ ялҡа уланмаҫмы икән?
- Эйе, был бәхәсле тема, ысынлап та, тормошобоҙҙо роботтар баҫып алһа, кеше өсөн дә теманы белергә, аң ларға тейешһең, ә беҙҙә хатта аңларға ла ялҡауҙары килә. Мәҫәлән, әле беҙ барыһын да Телеграм-каналда параллель текстарҙы тикшергән чат-бот- ҡа ҡушылырға саҡырабыҙ. Нейроселтәр уларҙы тап кил терергә тырыша. Ундағы хата ларҙы бөтөрөр өсөн кеше тик шерергә һәм йә һөйләмде ҡа бул итергә, йә кире ҡағырға тейеш. Ошо эшкә ҡушылмай ҙар түгел, ҡушылалар, әммә әүҙем эшләүселәр бик аҙ. Ҡалғандар балласт булып то ра. Ә беҙҙең күршеләрҙән арт та ҡалғы килмәй. Волга буйы
№41, 2022 йыл \ ЗАМАН БАШҠ ОРТО Үҙебеҙҙең ниндәйҙер фекергә, идеяға, башланғысҡа теләктәштәр, арҡаҙаштар тапмаһаҡ, күп осраҡта: "Янгыҙ яугир яу ҡайтармаҫ", - тип уйлай һалабыҙ. Ә бына бөгөнгө әңгәмәсебеҙ һис улай уйламай. Уның янгыҙы башлаган эштәре бихисап һәм һәр ҡайһыһы башҡорт теле үҫешендә айырым урын алып тора. Ҡайһы берҙә ул ел менән көрәшеүсе Дон Кихотҡа ла, ваҡыты менән күнел төшөнкөлөгөнә бирелеп, ғазап сиккән йәш Вертерга ла оҡшап китә. Ә көндәлек тормошта ул Ихтик, йәгни Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханала документтарҙы цифрлау бүлеге мөдире Искәндәр ШАКИРОВ. БДУ-ның Хоҡуҡ институтында уҡыган, әммә аспирантураны философия буйынса тамамлай. Философия фәндәре кандидаты, БДУ-ның философия һәм культурология кафедраһы доценты. Башҡорт телендәге сыганаҡтар менән эшләгән, эшмәкәрлегендә даими рәүештә һүҙлек ҡулланғандар белә: ул 20 йылдан ашыу Ихтиктың электрон китапханаһы - Ихтика.ру (ihtika.ru) проектын алып бара; 2017 йылдан алып Глосбе платформаһында башҡорт теленең электрон һүҙлеген төҙөй. Әлеге ваҡытта яһалма интеллектҡа башҡорт телен өйрәтеү менән шөгөлләнә. Бөгөн ул редакциябыҙ ҡунагы.
► Искәндәр, янгыҙ ҡарға яҙ килтермәй, тиҙәр. Ә һеҙ, ки реһенсә, теләк булғанда ян гыҙ ҙа күп файҙалы эштәр башҡарырға мөмкин икәнен раҫлайһығыҙ. Ә шулай ҙа, ба рыһы ла ҡасан башланды?
- Ғаиләбеҙҙә патефон булды, ә атайым ҡайҙа ғына барһа ла әкиәттәр яҙылған пластинка лар алып ҡайта ине. Мин шу ларҙы тыңлап үҫтем. Шунан башлап әҙәби әҫәрҙәрҙе уҡы ғанға ҡарағанда тыңлауҙы ны ғыраҡ үҙ итәм. Минеңсә, телде өйрәнеүҙең ысулдары күп, әм мә иң яҡшы ысулы - ул аудио- текстар тындау. Әҙәби әҫәрҙәр мине үҙенә тартты, әммә мәк тәпте тамамлағас, атай-әсәйем тәҡдиме менән БДУ-ның Хо ҡуҡ институтына уҡырға ин дем. Ләкин әҙәбиәткә булған һөйөүем барыбер көслөрәк ине. Атайым Өфөлә берен- селәрҙән булып тигәндәй ком пьютерға эйә булды, ә әсәйем сканер алып бирҙе һәм мин китаптарҙы сканлау менән ма уығып киттем. "Ихтик китап ханаһы" шулай барлыҡҡа кил де.
Ә бынан 4-5 йыл элек, ба ламды туған телебеҙҙә һөй ләштерергә тигән теләк ме нән, башымда Электрон һүҙ лек төҙөү идеяһы барлыҡҡа килде. Шулай итеп Глосбе платформаһында русса-баш- ҡортса һүҙлек эшләй башла ным. Эйе, һүҙлектән айырым һүҙҙәрҙе ҡарарға була, ә бына тотош һөйләмдәрҙе нисек тәр жемә итергә? Тотош китаптар ҙы, хатта рәсми документта ҙы... Һәм ошо идея яңы эҙлә неүҙәргә килтерҙе. Баҡтиһәң, был идея күптән йәшәй һәм, аныҡлап әйткәндә, башҡорт Википедияһы ирекмәндәре башҡорт һәм рус телендә бул ған параллель сығанаҡтарҙы йыя, ниндәйҙер база туплан ған да икән. Әммә етерлек түгел. Википедия - ирекле сы ғанаҡ булғас, ошо базаны ал дым һәм уны төрлө платфор маларға урынлаштыра, бер үк ваҡытта параллель текстар эҙләй башланым. База тулы ланған һайын, тәржемә сифа ты ла яҡшыра барҙы. Эшендең һөҙөмтәһен күрһәң, ҡанаттар үҫкәндәй була бит, мин дә шу лай дәртләнеп киттем. Тәрже мәсе рус теленән башҡортсаға тәржемә итә, баҡтиһәң, рус те ле аша башҡа телдәргә лә тәр жемә итергә була икән. Был тағы "текәрәк"! Һуңынан асыҡланыуынса, баҡтиһәң, машина тәржемәсеһен ҡайҙа теләйһең, шунда ҡулланып була: мәҫәлән, субтитрҙар яҙ ырға, аудиокитаптар булды рырға. Әйткәндәй, беҙ күптән түгел бер аудиокитап эшләп ҡараныҡ, унда тексты машина башҡорт теленә тәржемә итә һәм шулай уҡ машина бул дырған яһалма тауыш уҡый. Әгәр технологиялар шундай темптар менән үҫешһә, килә сәктә бөтә нәмәне тәржемә итеп буласаҡ. Бының өсөн беҙгә яҡшы рус-инглиз тәрже мәсеһе түгел, ә яҡшы рус- башҡорт тәржемәсеһе эшләргә кәрәк. Бында инде беҙҙең эле ктрон һүҙлектәр, телмәр син- тезаторҙары, телмәрҙе таныу сылар барыһы ла ярҙам итә, сөнки улар бер-береһе менән тығыҙ бәйләнгән.
> Ни өсөн был эш кәрәк, тип уйлайһығыҙ?
- Сөнки кеше хәтере барлыҡ һүҙҙәрҙе лә иҫендә ҡалдыра Яҡынса иҫәпләүҙәр буйынса Глосбе һүҙлегендә 350 меңдән ашыу һүҙ һәм һүҙбәйләнеш бар, һәм беҙ әле башланғыс стадияла ғына торабыҙ. Уға тел буйынса барлыҡ һүҙлек тәрҙе индереп бөтһәк тә ни ба ры 500 мен һүҙгә генә эйә бу ласаҡбыҙ. Ә башҡорт теле бик бай, беҙҙең тағы ла төрлө тар маҡтар буйынса һүҙлектәребеҙ бар, уларҙың барыһын да ин дереп бөтөү өсөн ҙур эш баш ҡарырға кәрәк. Был бер кеше нең генә көсөнән килмәй.
► Нейроселтәрҙе лә уҡытыр ға, өйрәтергә кәрәк. Кешене уҡытыуы енелерәкме, әллә нейтроселтәрҙеме?
төрлөсә тәржемә итергә була. Нейроселтәр шуларҙың бары һын да аңларға, белергә тей еш.
Икенсе яҡтан, компьютер беренсе тапҡыр шахмат буй ынса донъя чемпионын еңгәс, барыһы ла шаңҡып ҡалғайны. Хәҙер иһә береһе лә аптыра май, хатта компьютерҙы берәү ҙә еңә алмаясағын, бының мөмкин түгеллеген белә, сөн ки компьютер донъяла булған барлыҡ шахмат комбинация ларын хәтерендә һаҡлай. Беҙ хыялланған һәм эшләгән тәр жемәсе лә шундай буласаҡ - компьютер тел тураһында бө төн нәмәне, һәр китапты, бә ләкәй генә хикәйәне, барлыҡ яҙыусыларҙы - ғөмүмән, бар мәғлүмәтте үҙенә туплаясаҡ нимә эшләр? Мин кешеләргә ҡарағанда яһалма интеллект ҡа нығыраҡ ышанам, сөнки кешеләрҙән бик йыш күңел ҡайта, ул бик нескә, төрлө йо ғонтоларға бирелә. Ә машина - ул бөтөнләй икенсе. Мәҫә лән, бөгөн һәр кем ҡулланған смартфондар. Улар бит үҙе бер мөғжизә! Улар беҙҙе аңһыҙ итмәй бит.
Әлбиттә, киң күләмле мәҙә ниәт (маскульт) тигән пробле ма бар. Был осраҡта кешене аңраландырыу бара, кеше ҡулланыусыға әйләнә. Кем дер, эшләмәй генә йәшәргә ине, тип хыялланған, бөгөн улар пособиеға ғына йәшәй. Әммә һәләте булған айырым кешеләр, киреһенсә, тағы ла аҡыллы, зирәк була бара. Лә кин улар күп түгел. Шуға күрә мин яһалма интеллект тыуҙ ырған кире йоғонтоға ҡаршы тора алырға ғына аҡылыбыҙ етер, тип ышанам. Әгәр кире йоғонтоға ҡаршы тора алмай быҙ икән, тимәк, лайыҡ түгел беҙ.
► Хәҙер бөтә ерҙә "диван эксперттары" бар, улар үҙҙәре ҡатнашмай, ситтән генә ҡа рап, "нишләп улай түгел", "нишләп былай түгел”, тип һәм күпте беләсәк. Бер генә кеше лә ул тиклемде белә ал май, быға мейе лә сыҙамаҫ ине.
► Н ей роселтәр гағы нимә эшләй ала?
- Ул тексты тәржемә итеп кенә ҡалмай, ә уның йөкмәт кеһен аңлап, үҙе иллюстраци ялар эшләй, биҙәй ала. Мәҫә лән, һүҙ йылғала һыу ингән эт тураһында бара икән, нейро- нейроселтәрҙе ҡәнәғәтһеҙлек белдерә. Төрлө сараларҙа булһынмы, соци аль селтәрҙәрҙәме - башҡорт теле тураһында һөйләүселәр күп. әммә аныҡ эш те тотоп эшләүселәр әҙ. Һеҙҙен эште күҙәтеүсе "диван экспертта ры" бармы?
- Беҙҙә был мәсьәлә бик киҫ кен тормай, сөнки күптәр әле аңлап та етмәй тип уйлайым, сөнки "диван эксперты" булыу алмай. Ә нейроселтәрҙәр, мәғ лүмәттәр базаһы ҙур күләм менән эшләй. Мәҫәлән, беҙҙең параллель корпуста яҡынса 600 мең һөйләм бар, уға тағы ла 300 мең самаһы һөйләм өҫтәргә ниәтләйбеҙ һәм был эштең башы ғына әле. Китап тар күп, текстар күп, әҫәрҙәр күп - уларҙы корпусҡа инде рергә кеше юҡ. Ә барыһын да тиҙ эшләге килә, күрше- тирәнән артта ҡалғы килмәй. Көн һайын тамсылап ҡына эшләп, бер нәмәгә лә өлгәшеп булмай. Шулай уҡ эштең та мамланмай тороуы ла тынғы бирмәй, исмаһам, ниндәйҙер этап тамамланһа, еңелерәк бу лыр ине. Башҡорт теле башҡа телдәр менән бер рәттән цифрлы киңлеккә эләгеп ҡал һын тиһәк, ваҡыты булғанда ярҙам иткән ирекмәндәр кә рәк. Сөнки беҙ, айтишниктар, программистар бары тик мө хит кенә булдырабыҙ, ә кон- тентгы тулыландырыу - туҡта май дауам итеүсе процесс.
Телде ҡулланыуҙың киләсәге - заманса технологияларҙа. Башҡ орт телен шунда индереп ҡалһаҡ, телебеҙ йәшәйәсәк. Әлегә беҙ уй-фекерҙе текст аша гына ҡабул итеп өйрәнгәнбеҙ, ә яһалма интеллект быны инҡар итеп, беҙҙе икенсе кимәлгә алып сыгасаҡ. Бөгөн бик күп балаларҙың һәләте асылмай ҡала һәм беҙҙең белем биреү системаһының быға көсө һәм ҡеүәте етмәй. Әгәр баланың барыһын да белгән, бәләкәй саҡтан уны аңлаган һәм уның теләктәрен үтәгән, уны үҫтергән дуҫы булһа, һәр бала вундеркинд булыр һәм тормошобоҙ үҙгәрер ине.
- Әлбиттә, нейроселтәрҙе өйрәтеү ябайыраҡ, сөнки унда математик алгоритмдар ҡул ланыла. Бына Көнбайышта ошоға - компьютер лингвис тикаһына вуздарҙа 5 йыл уҡы талар. Беҙҙең Башҡортостанда был йүнәлештә белем алыусы бер генә кеше лә, студенттарҙ ың бер генә төркөмө лә юҡ, үкенескә күрә. Ә был - иң ал дынғы технологиялар. Минең өсөн нейроселтәр - бәләкәй бала кеүек: уны бөтөн нәмәгә өйрәтергә кәрәк. Уға ҡабат- ҡабат ҡабатлайһың, шулай яйлап ул аңлай башлай. Ни өсөн? Сөнки бер һөйләмде селтәр уны һүрәт итеп эшләй. Йәғни, ул китапты уҡып та ба ра, фильм да төшөрә. Килә сәктә шулай булыр ҙа, моға йын. Һәм бындай алым бала ларға ныҡ оҡшай.
► Прогресты, артыҡ хәрә кәтләнмәҫ өсөн, ялҡауҙар уй лап сығарған, тиҙәр. Яһалма интеллект, нейроселтәр кеше өсөн бөтә нәмәне аңлатып, әйтеп, эшләп торһа, һомо са- пиенс тағы ла нығыраҡ ялҡа уланмаҫмы икән?
- Эйе, был бәхәсле тема, ысынлап та, тормошобоҙҙо роботтар баҫып алһа, кеше өсөн дә теманы белергә, аң ларға тейешһең, ә беҙҙә хатта аңларға ла ялҡауҙары килә. Мәҫәлән, әле беҙ барыһын да Телеграм-каналда параллель текстарҙы тикшергән чат-бот- ҡа ҡушылырға саҡырабыҙ. Нейроселтәр уларҙы тап кил терергә тырыша. Ундағы хата ларҙы бөтөрөр өсөн кеше тик шерергә һәм йә һөйләмде ҡа бул итергә, йә кире ҡағырға тейеш. Ошо эшкә ҡушылмай ҙар түгел, ҡушылалар, әммә әүҙем эшләүселәр бик аҙ. Ҡалғандар балласт булып то ра. Ә беҙҙең күршеләрҙән арт та ҡалғы килмәй. Волга буйы
