Әхмәров Ҡ.3. Башҡорт яҙыуы тарихынан - 2012. Страница 96.

Башҡорт теле алфавитында һуҙынҡы өндәр өсөн 13 хәреф алынған: а, э, о, ө, у, у, ы, э, и, е, ё, ю, я. Бы ларҙан ё хәрефе фәҡәт рус әҙәби теле аша ингән һүҙҙәрҙә генә, э, ө, у хәрефтәре фәҡәт башҡорт теленең үҙ һүҙҙәрендә йәки рус теленән инеп тә баш­ ҡорт теленең фонетикаһына буйһондороп әйтелә торған һүҙ­ ҙәрҙә генә яҙыла (бүрәнә, көршәк, өҫтәл). Өс хәреф ҡушма өндәрҙе белдерә: ё-йо, я-йа, ю-йу, йү, мәҫәлән, ёлка (йолка); юл, юрист, юкә (йул, йурист, йүкә); ярыш, якорь (йарыш, йакорь). Һуҙынҡы хәрефтәрҙең бишеһе бер нисә өндө белдерә: о хәрефе тар әйтелешле һәм киң әйтелешле о өндәрен (ҡоролош, колхоз); ы хәрефе ҡыҫҡа әйтелешле һәм киң әйтелешле ы өндәрен (ыла­ сын, промышленность): и хәрефе и һәм ый өндәрен (ирек, сираҡ (сыйраҡ); е хәрефе йэ, э, е өндәрен (ел (йел), бел (бэл), тема); у хәрефе һуҙынҡы у һәм ҡыҫҡа әйтелешле ҡалын тартынҡы v өндәрен (клуб, матур; ауыл (айыл); у хәрефе нәҙек һуҙынҡы у һәм ҡыҫҡа әйтелешле нәҙек тартынҡы v өндәрен белдерә (бүлмә, рәүеш (рәиеш).

Тартынҡы өндәр өсөн 27 хәреф алынған: б, в, г, ғ, д, ҙ, ж, з, й, к, -ҡ, л, м, н, ң, п, р, с, ҫ, т, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ. Был хәрефтәрҙән фәҡәт в хәрефе генә ике өндө (в һәм ҡыҫҡа әйтелешле v өндә­ рен) белдерә: совет, ваҡыт, вәкил (уаҡыт, үәкил). Тартынҡы хә­ рефтәрҙән ғ, ҙ, -ҡ, ц, ҫ хәрефтәре башҡорт теленең үҙ һүҙҙәрендә һәм рус теленән инеп тә, башҡорт теленең фонетикаһына буй­ һондороп әйтелгән һүҙҙәрҙә генә яҙыла (ағай, ғинуар, ҙур сума­ ҙан, ҡаҡы, ҡарбуз, таң, баҫынҡы, кәбеҫтә); з хәрефе рус, ғәрәп, фарсы телдәренән ингән һүҙҙәрҙә генә (завод, зифа, заман) һәм башҡорт һүҙҙәренең ҡайһы берҙәрендә (мәҫәлән, зыбын, зыр- лауыҡ, ызылдауыҡ һ. б.); һ хәрефе башҡорт, ғәрәп, фарсы һүҙ­ ҙәрендә генә (һәм, һеңле, мөһабәт); ц, ч, щ хәрефтәре рус теле аша ингән һүҙҙәрҙә генә яҙыла (цех, почта, учреждение, плащ).

ҫ, ң хәрефтәре һүҙ башында яҙылмай. Быларҙан башҡа тағы алфавитта ъ, ь (ер, ерь) хәрефтәре алынған, былар бер төрлө лә өндө белдермәйҙәр: ъ хәрефе ҡалын тартынҡы өндө үҙенән һуңғы йәки алдағы һуҙынҡы өндән айырып әйтеүҙе белдереү өсөн (донъя, съезд, маъмай); ь хәрефе үҙенән алдағы өндөң нә­ ҙеклеген белдереү (роль) йәки нәҙек тартынҡы өндө үҙенән һуңғы йә алдағы һуҙынҡы өндән айырып әйтеүҙе белдереү өсөн (тәьмин, мәсьәлә) ҡулланыла.

Башҡорт әҙәби теленең хәҙерге орфографияһы төп фонетик принципҡа ҡоролған. Күпселек һүҙҙәр әйтелгәнсә яҙып йөрөтө­ ләләр. Мәҫәлән, тамыр йәки нигеҙ һүҙҙәр аҙағындағы тс, к, п 96
Закрыть