Ләкин латин хәрефтәренә күсеү фекерен яҡлаусылар бик аҙ була. Бигерәк тә дин әһелдәре һәм уның эйәрсендәре быға ҡаршы киләләр. Улар, ғәрәп хәрефен ташлау «...әһле исламды шул ҡәҙәр күп ғөмүм вә әҫәр исламиә тәхсиленән мәхрүм итә- сәге бик әйтелмештер»63, тиҙәр.
1910 йылда Дәүләт думаһында башланғыс мәктәп тура һында закон проекты ҡарағанда, Дағстан вәкиле Хәйдәров үҙенең сығышында: «Бөтә ғаләм исламдә маҡбул булған хору- фат ғәрәп хоруфатылыр. Бинаән ғаләйһи был хоруфат ғәлә- мисламдың бер жөзьи булған Дағстан мосолмандарының да рухиҙер»64, — ти.
Ғәрәп хәрефтәрен ташлауға дин әһелдәре генә түгел, шул ва ҡыттағы интеллигенцияның да күпселеге ҡаршы була. Ғәрәп хәрефтәрен ташлау, улар фекеренсә, үткән мираҫтан, йөҙ йыл дар буйы ижад ителгән әҙәбиәттән айырыуға килтерә.
Латин хәрефтәренә күсеү хәрәкәте тик Октябрь инҡилабы нан һуң ғына көсәйеп китә. Тәү башлап был хәрәкәт Әзербай жанда киң йәйелдереп ебәрелә, 1922 йылда инде Әзербайжанда яңы алфавит комитеты ойошторола, әзербайжан теле өсөн латин графикаһы нигеҙендә яңы алфавит төҙөлә. 1923 йылдан был яңы алфавит рәсми рәүештә ғәрәп алфавиты менән бер тигеҙ хоҡуҡта ҡулланыла башлай, ә 1924 йылдан инде ул унда барлыҡ учреждениелар өсөн мәжбүри һәм берҙән-бер алфавит булып китә65. Латин хәрефтәренә күсеү хәрәкәтенең башында шул ваҡытта Әзербайжан Үҙәк Башҡарма Комитетының пред седателе булып эшләгән Сәмәд Ағамалы оғлы тора. Ул был турала В. И. Ленинға доклад менән керә.
С. Ағамалы оғлының әйтеүенсә, В. И. Ленин латин алфави тына күсеүҙе «Көнсығышта бөйөк революция» тип атай66. Латин графикаһы нигеҙендә төҙөлгән алфавит ғәрәп алфави тына ҡарағанда төрки телдәренең фонетик системаһына тулы раҡ яуап бирә ине.
63 Кәримов М. Ф. Мөселманнарга чит хәрефләр кабул итү мәсьәләсе. «Шура», 1911, № 4,100—102-се биттәр.
64 Еникеев Ғ. 23 окт. 1910 ел Думада тәгълим гомумы һәм ибтидаи мәктәп- ләр лаихәсе каралганда меселман фракциясе әгъзалары нотыгы, 1910, Петер бург.
65 Стенографический отчет первого пленума Всесоюзного центрального комитета нового тюркского алфавита. М. 1927. 25-се бит.
66 Агамалы оглы С. В защиту нового тюрского алфавита. Баку, 1927.
63
1910 йылда Дәүләт думаһында башланғыс мәктәп тура һында закон проекты ҡарағанда, Дағстан вәкиле Хәйдәров үҙенең сығышында: «Бөтә ғаләм исламдә маҡбул булған хору- фат ғәрәп хоруфатылыр. Бинаән ғаләйһи был хоруфат ғәлә- мисламдың бер жөзьи булған Дағстан мосолмандарының да рухиҙер»64, — ти.
Ғәрәп хәрефтәрен ташлауға дин әһелдәре генә түгел, шул ва ҡыттағы интеллигенцияның да күпселеге ҡаршы була. Ғәрәп хәрефтәрен ташлау, улар фекеренсә, үткән мираҫтан, йөҙ йыл дар буйы ижад ителгән әҙәбиәттән айырыуға килтерә.
Латин хәрефтәренә күсеү хәрәкәте тик Октябрь инҡилабы нан һуң ғына көсәйеп китә. Тәү башлап был хәрәкәт Әзербай жанда киң йәйелдереп ебәрелә, 1922 йылда инде Әзербайжанда яңы алфавит комитеты ойошторола, әзербайжан теле өсөн латин графикаһы нигеҙендә яңы алфавит төҙөлә. 1923 йылдан был яңы алфавит рәсми рәүештә ғәрәп алфавиты менән бер тигеҙ хоҡуҡта ҡулланыла башлай, ә 1924 йылдан инде ул унда барлыҡ учреждениелар өсөн мәжбүри һәм берҙән-бер алфавит булып китә65. Латин хәрефтәренә күсеү хәрәкәтенең башында шул ваҡытта Әзербайжан Үҙәк Башҡарма Комитетының пред седателе булып эшләгән Сәмәд Ағамалы оғлы тора. Ул был турала В. И. Ленинға доклад менән керә.
С. Ағамалы оғлының әйтеүенсә, В. И. Ленин латин алфави тына күсеүҙе «Көнсығышта бөйөк революция» тип атай66. Латин графикаһы нигеҙендә төҙөлгән алфавит ғәрәп алфави тына ҡарағанда төрки телдәренең фонетик системаһына тулы раҡ яуап бирә ине.
63 Кәримов М. Ф. Мөселманнарга чит хәрефләр кабул итү мәсьәләсе. «Шура», 1911, № 4,100—102-се биттәр.
64 Еникеев Ғ. 23 окт. 1910 ел Думада тәгълим гомумы һәм ибтидаи мәктәп- ләр лаихәсе каралганда меселман фракциясе әгъзалары нотыгы, 1910, Петер бург.
65 Стенографический отчет первого пленума Всесоюзного центрального комитета нового тюркского алфавита. М. 1927. 25-се бит.
66 Агамалы оглы С. В защиту нового тюрского алфавита. Баку, 1927.
63
