Алфавит тип ниндәй ҙә булһа бер телдең билдәле тәртиптә урынлаштырылған хәрефтәр системаһына әйтелә (был һүҙ грек алфавитының беренсе ике хәрефе исеменән «альфа» һәм «бета» һүҙҙәренән алынған). Хәрефтәрҙең телдәге өндәргә ни дәрәжәлә тура килеүен һәм уларҙың формаларын тел фәненең графика тигән бүлеге өйрәнә (graphike — грекса «һыҙылған»).
Орфография (грекса orthos — дөрөҫ һәм grapho — яҙам һүҙҙә ренән) — дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәләре системаһы. Орфография — әҙәби телдең яҙыу нормаһы.
Орфографияның маҡсаты шул телдә яҙыусыларҙың һәм уҡыусыларҙың бөтәһенә, бер төрлө яҙыуҙы билдәләү нигеҙендә, теләһә ниндәй тексты ла тиҙ, еңел уҡыуға һәм яҙыуға мөмкин лек биреүҙән тора.
Был маҡсатты үтәү өсөн, беренсенән, орфография бер булырға, уның ҡағиҙәләре шул телдә яҙыусы кешеләр тарафы нан дөйөм ҡабул ителгән булырға тейеш, һәр бер кеше өсөн айырым орфография була алмай.
Икенсенән, орфографияла системалылыҡ, эҙмә-эҙлелек булырға тейеш. Бер үк һүҙҙе ике төрлө яҙыуға юл ҡуйылырға тейеш түгел, орфографияла яҙылыуы хәл ителмәгән, ныҡ бил дәләнмәгән моменттар булмаҫҡа тейеш.
Өсөнсөнән, орфография киң халыҡ еңел үҙләштерә алыр лыҡ итеп төҙөлөргә тейеш.
Һәр бер орфография билдәле бер принциптарҙан сығып төҙөлә.
Орфография төҙөү принциптарының һаны тураһында төрлө авторҙар төрлөсә әйтәләр. Мәҫәлән, А. А. Реформатский алты принцип күрһәтә: фонематик, фонетик, этимологик, тарихи- традицион, морфологик һәм символик принцип14.
Авторҙың аңлатыуынса, әгәр яҙыу, хәҙерге тел фактын сағылдырмайынса, уның үткәнен сағылдыра икән, был этимо логик принцип була (миҫал итеп ул рус телендәге пшенный, пошел һүҙҙәренең, о менән яҙылмайынса, е менән яҙылыуын ала). Телдә бер төрлө әйтеп йөрөтөлгән ике һүҙҙе бер-береһенән айырыу өсөн яһалма рәүештә ике төрлө яҙыу — символик принцип була (компания, кампания).
Профессор В. А. Богородицкий 4 принцип ала: фонетик, морфологик, тарихи һәм дифференциацион принцип15.
14 Реформатский А. А. Введение в языкознание. М. 1947. 134—137-се бит тәр.
15 Богородицкий В. А. Очерки по языковедению и русскому языку. М., 1939. 85—87-се биттәр.
25
Орфография (грекса orthos — дөрөҫ һәм grapho — яҙам һүҙҙә ренән) — дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәләре системаһы. Орфография — әҙәби телдең яҙыу нормаһы.
Орфографияның маҡсаты шул телдә яҙыусыларҙың һәм уҡыусыларҙың бөтәһенә, бер төрлө яҙыуҙы билдәләү нигеҙендә, теләһә ниндәй тексты ла тиҙ, еңел уҡыуға һәм яҙыуға мөмкин лек биреүҙән тора.
Был маҡсатты үтәү өсөн, беренсенән, орфография бер булырға, уның ҡағиҙәләре шул телдә яҙыусы кешеләр тарафы нан дөйөм ҡабул ителгән булырға тейеш, һәр бер кеше өсөн айырым орфография була алмай.
Икенсенән, орфографияла системалылыҡ, эҙмә-эҙлелек булырға тейеш. Бер үк һүҙҙе ике төрлө яҙыуға юл ҡуйылырға тейеш түгел, орфографияла яҙылыуы хәл ителмәгән, ныҡ бил дәләнмәгән моменттар булмаҫҡа тейеш.
Өсөнсөнән, орфография киң халыҡ еңел үҙләштерә алыр лыҡ итеп төҙөлөргә тейеш.
Һәр бер орфография билдәле бер принциптарҙан сығып төҙөлә.
Орфография төҙөү принциптарының һаны тураһында төрлө авторҙар төрлөсә әйтәләр. Мәҫәлән, А. А. Реформатский алты принцип күрһәтә: фонематик, фонетик, этимологик, тарихи- традицион, морфологик һәм символик принцип14.
Авторҙың аңлатыуынса, әгәр яҙыу, хәҙерге тел фактын сағылдырмайынса, уның үткәнен сағылдыра икән, был этимо логик принцип була (миҫал итеп ул рус телендәге пшенный, пошел һүҙҙәренең, о менән яҙылмайынса, е менән яҙылыуын ала). Телдә бер төрлө әйтеп йөрөтөлгән ике һүҙҙе бер-береһенән айырыу өсөн яһалма рәүештә ике төрлө яҙыу — символик принцип була (компания, кампания).
Профессор В. А. Богородицкий 4 принцип ала: фонетик, морфологик, тарихи һәм дифференциацион принцип15.
14 Реформатский А. А. Введение в языкознание. М. 1947. 134—137-се бит тәр.
15 Богородицкий В. А. Очерки по языковедению и русскому языку. М., 1939. 85—87-се биттәр.
25
