Икенсе бер халыҡтың хәреф-өн яҙыуын ҡабул иткәндә, һәр бер халыҡ уны үҙ теленең өн составына яраҡлаштырып үҙгәр теп ала. Тел яғынан ҡәрҙәш халыҡтар бер-береһенең яҙыуын бер төрлө лә үҙгәрешһеҙ ҡабул иткәндәр. Мәҫәлән, еврейҙар һәм арамейҙар финикий яҙыуын бөтөнләй үҙгәртмәй алғандар.
Икенсе халыҡтың яҙыуын ҡабул иткәндә, етмәгән хәрефтәр түбәндәгесә яһала: 1) бер нисә хәрефте бергә ҡушыу. Мәҫәлән, ш өнө француз телендә — сһ, инглиз телендә — sh, поляк телендә — sz, итальян телендә — se, норвег телендә — cj, немец телендә sc һ хәрефтәре менән бирелә.
2) алфавитта булған хәрефкә өҫтәлмә билдәләр ҡушыу. Мәҫәлән, башҡорт телендә -к, ҙ, ҫ өндәре өсөн рус алфавитын- дағы к, з, с хәрефтәренә һыҙыҡтар өҫтәп алыу.
3) бер хәрефте бер нисә өн өсөн файҙаланыу. Мәҫәлән, немец телендә 5 хәрефенең з һәм с өндәре, башҡорт телендә е хәрефе нең өс өн урынында ҡулланыл ыу ы (ер, белем, техника).
4) икенсе алфавиттарҙан алыу (мәҫәлән, рус телендә боронғо еврей алфавитынан — ц, ш, башҡорт телендә латин алфавиты нан һ алынған).
5) алфавитта булған хәрефтәрҙең формаһын үҙгәртеү (рус алфавитында в хәрефенең формаһын үҙгәртеп, б хәрефе яһау, башҡорт алфавитында э хәрефенең формаһын үҙгәртеп, ә хәрефе яһау, у хәрефенән у яһау).
6) яңы хәрефтәр арттырыу (мәҫәлән, рус алфавитында ч). Төрлө тип яҙыуҙың һәр береһе хәҙерге көндә ер йөҙөндәге ха лыҡтарҙың күпмеһе тарафынан ҡулланылыуы мәсьәләһенә килгәндә, түбәндәгесә бүленә: ер йөҙөндәге халыҡтың 25 про центҡа яҡыны (Ҡытай, Японияның бер өлөшө) идеографик яҙыу, 25 процентҡа яҡыны (һиндостан, Ьинд-Ҡытай, Тибет, Цейлон, Японияның бер өлөшө) ижек яҙыуын, ҡалған 50 про цент халыҡ хәреф-өн яҙыуын ҡуллана.
Хәреф-өн яҙыуы, әлбиттә, үҙенең беренсе осоронда әле һөй ләү телен тулыһынса сағылдырып бөтөрә алмаған. Телдәге өндәр, бигерәк тә һуҙынҡы өндәр яҡынса ғына белдерелгәндәр, ныҡлы яҙыу ҡағиҙәләре эшләнмәгән, хәреф формалары бик үк төҙөк булмаған. Ләкин бара-бара ул камиллашҡан, хәреф фор малары төҙөкләндерелгән, матур шәкелле хәрефтәр, аныҡ, эҙмә-эҙлекле яҙыу ҡағиҙәләре — хәҙерге заман алфавиты һәм орфографиялары барлыҡҡа килгән.
23
Икенсе халыҡтың яҙыуын ҡабул иткәндә, етмәгән хәрефтәр түбәндәгесә яһала: 1) бер нисә хәрефте бергә ҡушыу. Мәҫәлән, ш өнө француз телендә — сһ, инглиз телендә — sh, поляк телендә — sz, итальян телендә — se, норвег телендә — cj, немец телендә sc һ хәрефтәре менән бирелә.
2) алфавитта булған хәрефкә өҫтәлмә билдәләр ҡушыу. Мәҫәлән, башҡорт телендә -к, ҙ, ҫ өндәре өсөн рус алфавитын- дағы к, з, с хәрефтәренә һыҙыҡтар өҫтәп алыу.
3) бер хәрефте бер нисә өн өсөн файҙаланыу. Мәҫәлән, немец телендә 5 хәрефенең з һәм с өндәре, башҡорт телендә е хәрефе нең өс өн урынында ҡулланыл ыу ы (ер, белем, техника).
4) икенсе алфавиттарҙан алыу (мәҫәлән, рус телендә боронғо еврей алфавитынан — ц, ш, башҡорт телендә латин алфавиты нан һ алынған).
5) алфавитта булған хәрефтәрҙең формаһын үҙгәртеү (рус алфавитында в хәрефенең формаһын үҙгәртеп, б хәрефе яһау, башҡорт алфавитында э хәрефенең формаһын үҙгәртеп, ә хәрефе яһау, у хәрефенән у яһау).
6) яңы хәрефтәр арттырыу (мәҫәлән, рус алфавитында ч). Төрлө тип яҙыуҙың һәр береһе хәҙерге көндә ер йөҙөндәге ха лыҡтарҙың күпмеһе тарафынан ҡулланылыуы мәсьәләһенә килгәндә, түбәндәгесә бүленә: ер йөҙөндәге халыҡтың 25 про центҡа яҡыны (Ҡытай, Японияның бер өлөшө) идеографик яҙыу, 25 процентҡа яҡыны (һиндостан, Ьинд-Ҡытай, Тибет, Цейлон, Японияның бер өлөшө) ижек яҙыуын, ҡалған 50 про цент халыҡ хәреф-өн яҙыуын ҡуллана.
Хәреф-өн яҙыуы, әлбиттә, үҙенең беренсе осоронда әле һөй ләү телен тулыһынса сағылдырып бөтөрә алмаған. Телдәге өндәр, бигерәк тә һуҙынҡы өндәр яҡынса ғына белдерелгәндәр, ныҡлы яҙыу ҡағиҙәләре эшләнмәгән, хәреф формалары бик үк төҙөк булмаған. Ләкин бара-бара ул камиллашҡан, хәреф фор малары төҙөкләндерелгән, матур шәкелле хәрефтәр, аныҡ, эҙмә-эҙлекле яҙыу ҡағиҙәләре — хәҙерге заман алфавиты һәм орфографиялары барлыҡҡа килгән.
23
