мәкәлә, баш кала, баш һүҙ, баш бала; ялан аяҡ, ялан баш, ялан күл дәк; артлы ултырғыс, койрокло йондоҙ; б) аҡһыл күк, аллш сыбар (ләкин ат ҡушаматы: Алмасыбар), бг/р- латп кыҙыл, сейә кыҙыл, тимер күк, кара йәшел, алһыу кыҙылһ. б.
2. Ике һүҙҙең һәр береһе үҙ мәғәнәһен һәм ике аралағы мәғәнә мөнәсәбәтен һаҡлағанда: а) ат ҡараусы, бала караусы; б) кеше йәнле, каты бәғерле, куш йөрәкле, үҙе йөрөмәле, әсе телле; кара эсле, бер катлы, үҙ аллы, үҙ белдекле, үҙ һүҙле; аяк өҫтө, аяк үрә, баш түбән, йөҙ түбән; в) каҙау һурғыс, шәкәр ваткыс, баш катырғыс, йөрәк әрнеткес, кот оскос, иҫ киткес, хәл иткес; һыу һаҡлағыс, газ үткәргес; г) ғәфү итмәҫлек, хайран калырлык, түҙә алмаҫлыҡ; ғ) тиҙ йөрөүсән, эш һөйөүсән; д) бер көнлөк, биш йыллык (план), ете йыллык, өс айлык; ҙ) көн элек, көн элгәре; е) кем уҙарҙан, кем еңерҙән, ас карындай, ерле юкка; ё) быуындан быуынға, өйҙән өйгә һ. б.
3. Ике һүҙ араһындағы мөнәсәбәт грамматик форма (эйәлек ял ғауы) менән бирелгәндә: айыу көпшәһе, ат куҙғалағы, кайын еләге, сүл бүреһе; ишек алды, күҙ караһы, каҙ үләне, кара һауыты, тәртә төбө (бау); бесәй табаны (үлән), күгәрсен күҙе (сәскә), кәзә мөгөҙө (емеш), кәзә һаҡалы (үлән), энә карағы (бөжәк).
4. Тәүге өлөшө бөтә, күп, бер, тәү, һис, һәр кеүек һүҙҙәрҙән бул ғанда: а) бөтә Башкортостан, бөтә донъя, күп милләтле, күп мил лионлы, күп һанлы; бер калып, бер милләт, бер туған, бер тигән; б) бер ауыҙҙан, бер күңелдән, бер рәттән, бер тауыштан, бер фекерҙән, бер һүҙҙән, бер ыңғайҙан, бер ыңғай, бер юлы; бер килке, бер яклы, бер һүҙһеҙ, бер туктауһыҙ; тәү тапкыр, тәү башлап, һис булмаһа, һис һүҙһеҙ, һис шикһеҙ; һәр вакыт, һәр йылы, һәр көн, һәр яклап, в) бер кем, бер нәмә, бер нисә, бер үҙе, һис бер, һис бер кайҙа, һис бер нәмә, һис бер кем, һәр бер, һәр кем, һәр нәмә, һәр кайһыһы.
5. Икенсе өлөшө алды, арты кеүек ярҙамлыҡ иҫемдәрҙән бул ғанда: һайлау алды, ял алды, баҙар арты, байрам арты (көн) һ. б.
6. Ҡушма һандар: ун бер, ун биш, ун туғыҙ, егерме алты.
7. Үҙ-ара да-дә теркәүесе менән бәйләнеп, ҡатып ҡалған һүҙҙәр: ал да гөл, һин дә мин һ. б.
В. Һыҙыҡса аша яҙыу. Бер үк йәки бер иш һүҙҙәрҙе ҡабатлау юлы менән яһалған ҡушма һүҙҙәр һыҙыҡса аша яҙыла.
1. Бер үк һүҙ: а) буй-буй, вак-вак, матур-матур, тимгел-тимгел, төрлө-төрлө, юлак-юлак, сак-сак, бер-бер; б) илай-илай, көйшәй-көйшәй; туктап-туктап, әҙләп-әҙләп.
173
2. Ике һүҙҙең һәр береһе үҙ мәғәнәһен һәм ике аралағы мәғәнә мөнәсәбәтен һаҡлағанда: а) ат ҡараусы, бала караусы; б) кеше йәнле, каты бәғерле, куш йөрәкле, үҙе йөрөмәле, әсе телле; кара эсле, бер катлы, үҙ аллы, үҙ белдекле, үҙ һүҙле; аяк өҫтө, аяк үрә, баш түбән, йөҙ түбән; в) каҙау һурғыс, шәкәр ваткыс, баш катырғыс, йөрәк әрнеткес, кот оскос, иҫ киткес, хәл иткес; һыу һаҡлағыс, газ үткәргес; г) ғәфү итмәҫлек, хайран калырлык, түҙә алмаҫлыҡ; ғ) тиҙ йөрөүсән, эш һөйөүсән; д) бер көнлөк, биш йыллык (план), ете йыллык, өс айлык; ҙ) көн элек, көн элгәре; е) кем уҙарҙан, кем еңерҙән, ас карындай, ерле юкка; ё) быуындан быуынға, өйҙән өйгә һ. б.
3. Ике һүҙ араһындағы мөнәсәбәт грамматик форма (эйәлек ял ғауы) менән бирелгәндә: айыу көпшәһе, ат куҙғалағы, кайын еләге, сүл бүреһе; ишек алды, күҙ караһы, каҙ үләне, кара һауыты, тәртә төбө (бау); бесәй табаны (үлән), күгәрсен күҙе (сәскә), кәзә мөгөҙө (емеш), кәзә һаҡалы (үлән), энә карағы (бөжәк).
4. Тәүге өлөшө бөтә, күп, бер, тәү, һис, һәр кеүек һүҙҙәрҙән бул ғанда: а) бөтә Башкортостан, бөтә донъя, күп милләтле, күп мил лионлы, күп һанлы; бер калып, бер милләт, бер туған, бер тигән; б) бер ауыҙҙан, бер күңелдән, бер рәттән, бер тауыштан, бер фекерҙән, бер һүҙҙән, бер ыңғайҙан, бер ыңғай, бер юлы; бер килке, бер яклы, бер һүҙһеҙ, бер туктауһыҙ; тәү тапкыр, тәү башлап, һис булмаһа, һис һүҙһеҙ, һис шикһеҙ; һәр вакыт, һәр йылы, һәр көн, һәр яклап, в) бер кем, бер нәмә, бер нисә, бер үҙе, һис бер, һис бер кайҙа, һис бер нәмә, һис бер кем, һәр бер, һәр кем, һәр нәмә, һәр кайһыһы.
5. Икенсе өлөшө алды, арты кеүек ярҙамлыҡ иҫемдәрҙән бул ғанда: һайлау алды, ял алды, баҙар арты, байрам арты (көн) һ. б.
6. Ҡушма һандар: ун бер, ун биш, ун туғыҙ, егерме алты.
7. Үҙ-ара да-дә теркәүесе менән бәйләнеп, ҡатып ҡалған һүҙҙәр: ал да гөл, һин дә мин һ. б.
В. Һыҙыҡса аша яҙыу. Бер үк йәки бер иш һүҙҙәрҙе ҡабатлау юлы менән яһалған ҡушма һүҙҙәр һыҙыҡса аша яҙыла.
1. Бер үк һүҙ: а) буй-буй, вак-вак, матур-матур, тимгел-тимгел, төрлө-төрлө, юлак-юлак, сак-сак, бер-бер; б) илай-илай, көйшәй-көйшәй; туктап-туктап, әҙләп-әҙләп.
173
