с) күп милләтле, Бөтә Союз, бөтә донъя, бөтә Башҡортостан; т) тәүбашлап, тәүтапҡыр, тәүтормош, тәүһыҙма, тәүшарт, тәү башта, тәү баштағы; у) аҡһыл күк, ала сыбар, ҡан ерән, ҡара туры, ҡуйы ҡыҙыл, ҡыҙыл бурыл, ҡыҙыл һары, көрән һары, ҡара көрән, ҡоба туры; ф) ауыл-ара, район-ара, халыҡ-ара, үҙ-ара; х) әллә кем, әллә ни, әллә нимә, әллә ни тиклем, әллә тағы; ц) ни эшләй, ни эшләгәс, ни эшләһә, ни эшләгән, ни эшләп.
Юғарыла килтерелгән ҡушма һүҙҙәр бөтәһе лә хәҙерге матбуғатта ҡабул ителгән формала яҙылғандар. Әгәр шул һүҙ ҙәрҙең яҙылышын тикшереп ҡараһаҡ, түбәндәге хәлде күрәбеҙ: а) бер күңелдән, бер фекерҙән, бер һүҙҙән, бер юлы рәүештәре — айырым, ә кемуҙарҙан, берауыҙҙан, бушҡул, аяғөҫтө, яланҡул, баштүбән рәүештәре — тоташ; б) нишләп — тоташ, ни эшләһә, ни эшләгән — айырым; үҙаллы, үҙһүҙле сифаттары — тоташ, ә бер ҡатлы (бер ҡатлы кеше), ике йөҙлө сифаттары — айырым; в) Ямантау, Янартау, Ҡарауылтүбә (тау) — тоташ, ә Нарыш-тау дефис аша, Тимер арҡа (тау) — айырым; ала ҡарға — айырым, алағорт тоташ яҙып йөрөтөләләр.
г) Ҡараҡалпаҡ тигәндә тс өнө сиратлашмай, ә ҡарағанат, ҡарағош, ҡыҙылғанат, алағорт, ҡыҙылғойроҡ тигәндә -ҡ өнө ғ менән сиратлашып яҙыла.
Ҡушма һүҙҙәр яҙылышы мәсьәләһе башҡорт тел белемендә генә түгел, ғөмүмән тюркологияла хәл ителмәгән ҡатмарлы мәсьәләләрҙең береһе булып иҫәпләнә. Был — беҙҙең телдә аналитик форма һүҙ яһалышының ҙур урын алыуынан килә.
һуңғы ваҡытта ҡушма һүҙҙәрҙең яһалышына бәйле ғилми- теоретик хеҙмәттәр сыға башланы. Быға миҫал итеп, Б. О. Оруз- баеваның «Ҡырғыҙ телендә һүҙ яһалышы» тигән хеҙмәте менән106, С. Н. Муратовтың «Төрки телдәрендә тотороҡло һүҙ бәйләнештәре» тигән хеҙмәтен107 күрһәтеп китергә мөмкин.
Башҡорт тел белемендә лә ҡушма һүҙҙәр ғилми-теоретик яҡтан яҡшы уҡ тикшерелгән, тип әйтергә мөмкин. Профессор Н. К. Дмитриев үҙенең «Башҡорт теле грамматикаһы»нда108 106 Орузбаева Б. О. Словообразование в киргизском языке (автореферат док торской диссертации). Фрунзе, 1964.
107 Муратов С. Я. Устойчивые словосочетания в тюркских языках. М. 1961.
108 Дмитриев Н. К. Башҡорт теле грамматикаһы. Өфө, 1950.
115
Юғарыла килтерелгән ҡушма һүҙҙәр бөтәһе лә хәҙерге матбуғатта ҡабул ителгән формала яҙылғандар. Әгәр шул һүҙ ҙәрҙең яҙылышын тикшереп ҡараһаҡ, түбәндәге хәлде күрәбеҙ: а) бер күңелдән, бер фекерҙән, бер һүҙҙән, бер юлы рәүештәре — айырым, ә кемуҙарҙан, берауыҙҙан, бушҡул, аяғөҫтө, яланҡул, баштүбән рәүештәре — тоташ; б) нишләп — тоташ, ни эшләһә, ни эшләгән — айырым; үҙаллы, үҙһүҙле сифаттары — тоташ, ә бер ҡатлы (бер ҡатлы кеше), ике йөҙлө сифаттары — айырым; в) Ямантау, Янартау, Ҡарауылтүбә (тау) — тоташ, ә Нарыш-тау дефис аша, Тимер арҡа (тау) — айырым; ала ҡарға — айырым, алағорт тоташ яҙып йөрөтөләләр.
г) Ҡараҡалпаҡ тигәндә тс өнө сиратлашмай, ә ҡарағанат, ҡарағош, ҡыҙылғанат, алағорт, ҡыҙылғойроҡ тигәндә -ҡ өнө ғ менән сиратлашып яҙыла.
Ҡушма һүҙҙәр яҙылышы мәсьәләһе башҡорт тел белемендә генә түгел, ғөмүмән тюркологияла хәл ителмәгән ҡатмарлы мәсьәләләрҙең береһе булып иҫәпләнә. Был — беҙҙең телдә аналитик форма һүҙ яһалышының ҙур урын алыуынан килә.
һуңғы ваҡытта ҡушма һүҙҙәрҙең яһалышына бәйле ғилми- теоретик хеҙмәттәр сыға башланы. Быға миҫал итеп, Б. О. Оруз- баеваның «Ҡырғыҙ телендә һүҙ яһалышы» тигән хеҙмәте менән106, С. Н. Муратовтың «Төрки телдәрендә тотороҡло һүҙ бәйләнештәре» тигән хеҙмәтен107 күрһәтеп китергә мөмкин.
Башҡорт тел белемендә лә ҡушма һүҙҙәр ғилми-теоретик яҡтан яҡшы уҡ тикшерелгән, тип әйтергә мөмкин. Профессор Н. К. Дмитриев үҙенең «Башҡорт теле грамматикаһы»нда108 106 Орузбаева Б. О. Словообразование в киргизском языке (автореферат док торской диссертации). Фрунзе, 1964.
107 Муратов С. Я. Устойчивые словосочетания в тюркских языках. М. 1961.
108 Дмитриев Н. К. Башҡорт теле грамматикаһы. Өфө, 1950.
115
