металлы (металлы), металы (металл-ы), металлды, металлға; турист — туристар (турист-тәр), туристкә; промышленность — промышленносте (промышленность-те), промышленносе (про- мышленность-е), промыш-ленносткә; поезд — поезы (поезд-ы), поездар (поезд-дар), поездға; съезд — съезы (съезд-ы), съезда (съезд-да, съездға).
4. ҒӘРӘП-ФАРСЫ ҺҮҘҘӘРЕ ЯҘЫЛЫШЫ Беҙҙең орфографияла ғәрәп-фарсы теленән ингән һүҙҙәрҙең яҙылышы мәсьәләһе асыҡланып етмәгән. Хәҙерге орфография ла ғәрәп-фарсы һүҙҙәренең яҙылышы тураһында түбәндәге ҡағиҙә бирелә: Революцияға тиклем үк башҡорт теленә көнсығыш телдә ренән инеп, ныҡ үҙләшеп, һөйләшеү телендә төрлөсә әйтелеп йөрөй торған һүҙҙәр яҙылыштары яғынан түбәндәгесә өс төр көмгә бүленә: 1) ҡалын яҙыла торған һүҙҙәр: тамам, донъя, ҡарар, талап, яуап, халыҡ, ҡабул, байрам; 2) нәҙек яҙыла торған һүҙҙәр: сәләм, сәләмәт, рәхәт, сәбәп, енәйәт, мөнәсәбәт, мәҡәлә, Зәкиә; 3) ҡалын-нәҙек ижектәр менән яҙыла торған һүҙҙәр: китап, мәғариф, тарих, иғтибар, Фатих, Фатима, Салих, синыф, сифат, ихтыяр, мөһабәт, Сания, Сафия, Суфия, Асия (§ 36).
Был ҡағиҙә генә, әлбиттә, ғәрәп-фарсы һүҙҙәренең яҙылы шын хәл итә алмай. Уға өҫтәмәләр, асыҡлауҙар индерелергә тейеш.
Ғәрәп-фарсы һүҙҙәре яҙылышы тураһында ике төрлө фекер бар: бер төркөм иптәштәр ғәрәп һүҙҙәрен үҙгәртмәйенсә яҙыу яғында торалар, ә икенселәре, халыҡ телендә әйтелгәнсә яҙыу кәрәк, тиҙәр. Беҙ ҙә шул һуңғы фекерҙе ҡеүәтләйбеҙ, сөнки был һүҙҙәр хәҙергә тиклем матбуғатта шул халыҡ телендә әйтел гәнсә яҙып йөрөтөлә, һәм был яҙылыш традицияға инеп бара. Икенсенән, улар күптән инеп, беҙҙең телдең фонетик законда рына ярашып, үҙләшеп киткән. Ләкин шулай ҙа уларҙың яҙы лыш принциптарын билдәләргә тейешбеҙ. Матбуғатта бер үк төркөмгә ингән ғәрәп-фарсы һүҙҙәренең бер өлөшө бер прин ципта, ә икенсе өлөшө бөтөнләй икенсе принципта яҙып йөрө төлә. Мәҫәлән, Фәридә, мәдрәсә, әдәбиәт һүҙҙәре ҙ менән, ә Хәдисә, Сажидә, фидакәр һүҙҙәре д менән яҙып йөрөтөлә.
111
4. ҒӘРӘП-ФАРСЫ ҺҮҘҘӘРЕ ЯҘЫЛЫШЫ Беҙҙең орфографияла ғәрәп-фарсы теленән ингән һүҙҙәрҙең яҙылышы мәсьәләһе асыҡланып етмәгән. Хәҙерге орфография ла ғәрәп-фарсы һүҙҙәренең яҙылышы тураһында түбәндәге ҡағиҙә бирелә: Революцияға тиклем үк башҡорт теленә көнсығыш телдә ренән инеп, ныҡ үҙләшеп, һөйләшеү телендә төрлөсә әйтелеп йөрөй торған һүҙҙәр яҙылыштары яғынан түбәндәгесә өс төр көмгә бүленә: 1) ҡалын яҙыла торған һүҙҙәр: тамам, донъя, ҡарар, талап, яуап, халыҡ, ҡабул, байрам; 2) нәҙек яҙыла торған һүҙҙәр: сәләм, сәләмәт, рәхәт, сәбәп, енәйәт, мөнәсәбәт, мәҡәлә, Зәкиә; 3) ҡалын-нәҙек ижектәр менән яҙыла торған һүҙҙәр: китап, мәғариф, тарих, иғтибар, Фатих, Фатима, Салих, синыф, сифат, ихтыяр, мөһабәт, Сания, Сафия, Суфия, Асия (§ 36).
Был ҡағиҙә генә, әлбиттә, ғәрәп-фарсы һүҙҙәренең яҙылы шын хәл итә алмай. Уға өҫтәмәләр, асыҡлауҙар индерелергә тейеш.
Ғәрәп-фарсы һүҙҙәре яҙылышы тураһында ике төрлө фекер бар: бер төркөм иптәштәр ғәрәп һүҙҙәрен үҙгәртмәйенсә яҙыу яғында торалар, ә икенселәре, халыҡ телендә әйтелгәнсә яҙыу кәрәк, тиҙәр. Беҙ ҙә шул һуңғы фекерҙе ҡеүәтләйбеҙ, сөнки был һүҙҙәр хәҙергә тиклем матбуғатта шул халыҡ телендә әйтел гәнсә яҙып йөрөтөлә, һәм был яҙылыш традицияға инеп бара. Икенсенән, улар күптән инеп, беҙҙең телдең фонетик законда рына ярашып, үҙләшеп киткән. Ләкин шулай ҙа уларҙың яҙы лыш принциптарын билдәләргә тейешбеҙ. Матбуғатта бер үк төркөмгә ингән ғәрәп-фарсы һүҙҙәренең бер өлөшө бер прин ципта, ә икенсе өлөшө бөтөнләй икенсе принципта яҙып йөрө төлә. Мәҫәлән, Фәридә, мәдрәсә, әдәбиәт һүҙҙәре ҙ менән, ә Хәдисә, Сажидә, фидакәр һүҙҙәре д менән яҙып йөрөтөлә.
111
